Соңғы жүз жылда қанша тіл жойылды?

Тіл – мәдениеттің негізі, ұрпақтан-ұрпаққа білім мен дәстүрді жеткізудің маңызды құралы. Дегенмен, тарихта тұтас бір халықтың немесе этностың тілі жойылып, онымен бірге өзіндік дүниетаным, аңыз-әңгіме мен тұрмыс ерекшеліктері де ұмыт болған оқиғалар аз емес. Соңғы жүз жыл ішінде жаһандану, урбанизация және өмір салтының өзгеруі салдарынан тілдік әртүрлілік ерекше қатерге ұшырады. Осы құбылыстың ауқымын түсіну үшін жойылып кеткен тілдерге қатысты деректер мен мысалдарға назар аударған жөн.

Тілдердің жойылу себептері

Өткен ғасырда тілдердің жойылу үдерісі бұрын-соңды болмаған жылдамдыққа жетті. Бұл жағдайға әсер еткен негізгі факторлар бірнешеу.

• бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы әлемдік тілдердің басымдық алуына және жергілікті тілдердің шеттетілуіне әкелді;
• экономикалық және әлеуметтік көші-қон адамдарды мансап пен оқу мақсатында беделді тілдерге көшуге итермеледі;
• мемлекеттерде ресми тілге басымдық беріледі, ал аймақтық не жергілікті диалектілер назардан тыс қалады;
• тілдің ұрпақтан ұрпаққа берілмеуі бірте-бірте оның жойылуына себеп болады.

Бұл факторлардың әрқайсысы халықтың тілдік мұрасын сақтауға кедергі келтіреді.

Бір ғасырда қанша тіл жойылды

Соңғы жүз жыл ішінде тілдердің жойылу ауқымы алаңдатарлық деңгейге жетті. ЮНЕСКО және лингвистикалық ұйымдардың деректері бойынша, жойылып кеткен тілдер саны жүздеп есептеледі.

1. Әртүрлі бағалау бойынша, 1920-жылдардан бастап бүгінге дейін 400-ден 700-ге дейін тіл толық жоғалып кеткен. Бұл деректер лингвистикалық зерттеулер мен соңғы ана тілді білетін адамның өмірінен алынды.
2. Әр екі апта сайын бір тіл жойылады деген орташа көрсеткіш бар. Бұл үрдіс бір ғасырда әлемдегі тілдік байлықтың ауқымды бөлігі жойылғанын көрсетеді.
3. Әлемнің әр аймағында тілдердің жойылу оқиғалары тіркелген – Австралияда, Солтүстік және Оңтүстік Америкада, Океанияда, сондай-ақ Африка мен Азияның кейбір елдерінде.
4. Тілдің жойылуы тек сөздік қорының емес, әлемді ерекше қабылдаудың, фольклор мен мифтердің де жоғалуына әкеп соғады.

Әр құрлықта соңғы ана тілді білушімен бірге тұтас мәдени қабат жоғалған мысалдар көп.

Жойылып кеткен тілдердің мысалдары мен салдары

Соңғы жүз жыл ішінде жойылып кеткен тілдердің арасында тарихы мен дәстүрі тұтас ұлттың жадына айналған құндылықтар да жоғалды.

• Мексикадағы айяпанеко тілі көп жылдар бойы тек екі қарт адамның арасында ғана сақталып келді;
• Австралиядағы тасманиялық тілдер отарлау кезеңінде толық жойылып, табиғат туралы бірегей білім де ұмыт қалды;
• Солтүстік Америкада ондаған үндіс тілдері жойылды, бұл халық ертегілері мен әндерінің жаңа ұрпаққа берілмей қалуына әкелді;
• Кейбір тілдерді жаңғырту тәжірибесі, мысалы, иврит немесе корн тілі, тіл саясаты мен қауымдастықтың ынтасы арқасында оң нәтижеге жетуге болатынын дәлелдейді.

Мұндай мысалдар тілдік әртүрлілікті сақтауға күш салудың қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.

Қазіргі әлем қарқынды түрде өзгеріп келеді, ал онымен бірге Жер бетіндегі тілдік ландшафт та жаңарып жатыр. Әрбір жоғалған тіл – бұл тек сөздердің жоғалуы ғана емес, ғасырлар бойы қалыптасқан әлемге ерекше көзқарас пен халықтың мәдени тәжірибесінің жоғалуы. Келешек ұрпақ үшін тіл байлығын сақтау – гуманитарлық ғылымдардағы ең өзекті мәселелердің бірі. Тілдерге қолдау мен қамқорлық қажет, сонда олар болашақта да өмір сүріп, жаңа ашылымдарға шабыт береді. Тілдердің жойылуы – тарихтың қайғылы бөлігі, бірақ адамзат мәдени әртүрлілікті сақтау үшін әлі де көп нәрсе істей алады.