Жәндіктер әлемді қалай көреді

Бізді қоршаған орта бізге айқын және таныс болып көрінеді: жарқын түстер, анық пішіндер, жарық пен көлеңке. Алайда шынайылықты қабылдау жүйенің құрылымына тікелей байланысты. Адамдар әлемді бір тәсілмен көреді, ал жануарлар мүлде басқаша. Осы әртүрліліктің ішінде жәндіктердің көру қабілеті ерекше орын алады. Олардың көру жүйесі адам көзінен түбегейлі өзгеше. Бұл ұсақ тіршілік иелерінің әлемді қалай көретінін түсіну үшін олардың анатомиясына және көру механизмдеріне тереңірек үңілу қажет.

Фасетті көздердің құрылысы

Көптеген жәндіктерде фасетті көздер болады. Олар көптеген жеке көру бірліктерінен — омматидийлерден тұрады, әрқайсысы бейненің кішкентай бөлігін ғана қабылдайды.

Құрылымның негізгі ерекшеліктері:

• әр омматидий өз бағытына қарай бағытталған;
• фасетті көздің көру өрісі өте кең;
• сурет мозаика секілді ұсақ бөліктерден жиналады;
• жәндіктер қозғалысты жақсы қабылдайды, бірақ нақты пішіндерді емес;
• бейненің анықтығы адам көзімен салыстырғанда әлдеқайда төмен.

Фасетті көздер шыбындар мен араларға айналада болып жатқан қозғалыстарға жылдам жауап беруге мүмкіндік береді. Бұл ерекшелік — жыртқыштардан қашуға көмектесетін маңызды эволюциялық артықшылық.

Жәндіктердегі түс қабылдау

Көптеген адамдар жәндіктер әлемді қара-ақ түстерде көреді деп ойлайды. Алайда бұл пікір шындыққа сәйкес келмейді. Көптеген жәндіктер түстерді ажырата алады, бірақ олар қабылдайтын түс спектрі адамдікінен ерекшеленеді.

Түс қабылдаудың басты сипаттамалары:

• көп жәндіктер қызыл түсті ажырата алмайды;
• көпшілігі ультракүлгін толқындарды көреді;
• мысалы, аралар көк, жасыл және ультракүлгін түстерді таниды;
• осындай қабылдау қабілетінің арқасында олар адамдарға көрінбейтін гүл нектарларын оңай табады.

Кейбір өсімдіктердің гүлдерінде тек ультракүлгін диапазонда көрінетін арнайы белгілер болады. Олар араларға нектар көзін көрсетіп, тозаңдандыру процесіне көмектеседі.

Қараңғыда және қозғалыс кезінде көру

Жәндіктер тіпті жарық аз болғанда немесе жоғары жылдамдықпен қозғалғанда да жақсы бағдар таба алады. Олардың көру мүшелері ақпаратты жылдам қабылдауға бейімделген.

Мұндай жағдайда көруге көмектесетін факторлар:

• бейнені жаңарту жиілігі жоғары — мысалы, шыбындар мен инеліктерде бұл көрсеткіш адаммен салыстырғанда бірнеше есе жоғары;
• жарықтағы өте ұсақ өзгерістерді байқайды;
• кейбір түрлерде қосымша қарапайым көздер (оцеллий) болады;
• түнгі жәндіктерде омматидийлер кеңірек, бұл жарықты көбірек сіңіруге мүмкіндік береді.

Осының арқасында түнгі көбелектер қараңғыда еркін ұшады, ал масалар тіпті әлсіз жарықта да қозғалып жатқан нысандардан оңай жалтара алады.

Жәндіктер пішіндер мен нысандарды қалай таниды

Жәндіктер үшін нысан пішіні басты белгі емес. Олар объектілерді мүлде басқа критерийлермен таниды.

Оларға маңызды белгілер мыналар:

• бейненің элементтері арасындағы контраст;
• қозғалмайтын фондағы нысан қозғалысы;
• жарықтық деңгейінің күрт өзгеруі;
• ерекше түстік дақтардың болуы.

Мысалы, шыбын адам жүзін тұтас бір бейне ретінде танымайды, бірақ қолдың қозғалысын бірден байқайды. Ал көбелек гүл пішінін емес, оның өзіндік түс үйлесімі мен жарық ойыны арқылы есте сақтайды.

Жәндіктердің көз түрлері

Түрлі жәндіктердің көз құрылымдары әртүрлі және бұл олардың тіршілік салтына байланысты болады.

Негізгі түрлері мыналар:

1. Фасетті көздер. Ең кең таралған түр. Жүздеген, тіпті мыңдаған омматидийлерден тұрады. Кеңістікте бағдар табуға және қорек іздеуге көмектеседі. Инеліктерде бір көзде 30 000-ға дейін фасетка болуы мүмкін, бұл шолу бұрышын кеңейтеді.
2. Қарапайым көздер (оцеллий). Бас жағында орналасады және жарық қарқындылығын қабылдайды. Бейне қалыптастырмаса да, жарықтың өзгеруіне тез жауап беруге мүмкіндік береді. Араларда бұл көздер негізгі көру жүйесін толықтырады.
3. Дернәсілдердегі көздер. Ересек түрлерге қарағанда, дернәсілдерде көбіне фасетті көздер болмайды. Олар жарыққа бағытталуға немесе қараңғыдан қашуға жеткілікті жарық сезгіш дақтармен шектеледі.
4. Қарапайымдалған көздер. Жер астында немесе үңгір тәрізді қараңғы жерде мекендейтін кейбір түрлерде көздің маңызы жоғалады. Мысалы, термиттер мен үңгір жәндіктерінде көз толық дамымаған немесе мүлде жоқ болады.

Көз құрылымының осындай әртүрлілігі тіршілік ететін орта жағдайларымен байланысты. Табиғат әр түрдің көру қабілетін оның өмір сүруіне қажет мақсаттарға бейімдеген.

Ерекше көру қабілеті бар мысалдар

Кейбір жәндіктердің көру қабілеттері таңғаларлық және тіпті инженерлік шабыт көзіне айналады.

Мысал ретінде:

• богомолдар тереңдікті стереокөру арқылы бағалай алады;
• инеліктер көзінің пішіні арқасында дерлік 360 градус шолу жасай алады;
• көбелектер жарықтың поляризациясын ажыратады;
• араларда көрген бейнелерді және бағыттарды есте сақтау қабілеті бар.

Мұндай ерекшеліктер тірі қалуға ғана емес, күрделі әрекеттерді орындауға да көмектеседі – мысалы, жемтікті аулау немесе ұяға қайта оралу жолын есте сақтау.

Жәндіктердің көру жүйесі көлемі кішкентай болғанымен, өте күрделі және таңғаларлық. Бұл тіршілік иелерінің әлемді мүлде өзгеше қабылдайтынын көрсетеді. Адам баласы ондай қабылдауға ие болмаса да, ғылым жәндіктердің көру механизмдерін түсінуге ұмтыла отырып, жаңа технологияларға жол ашады. Мүмкін, болашақта дрондар мен камераларды жетілдіруде дәл осы жәндіктердің көру жүйесі басты үлгіге айналуы әбден мүмкін.