Жер сілкінісіне не себеп болады

Жер шары үнемі қозғалыста болатын тірі организмге ұқсайды. Оның сыртқы беті тыныш көрінгенімен, ішкі қабаттарында тоқтаусыз процестер жүреді. Жер астындағы бұл құбылыстар кейде беткі қабатқа дейін жетіп, айтарлықтай өзгерістерге себеп болады. Осындай құбылыстардың бірі – жер сілкінісі. Бұл табиғи апат кенеттен пайда болып, ірі көлемде зардап келтіруі мүмкін. Жер сілкінісінің себебін түсіну – оның салдарын азайту үшін маңызды қадам.

Литосфералық плиталардың қозғалысы

Жер беті үлкен тақталарға бөлінген, оларды литосфералық плиталар деп атайды. Бұл құрылымдар мантияның асты бойымен баяу қозғалып тұрады. Бір-бірімен соқтығысқанда, алшақтағанда немесе сырғанағанда олардың шекарасында кернеулер жиналады. Уақыт өте келе бұл кернеу күшейіп, кенет босап, жер сілкінісіне себеп болады.

Энергияның жиналуы мен босап шығуы

Жер сілкінісі – жерасты энергиясының күтпеген босап шығуының нәтижесі. Бұл құбылыс көбіне жарылу немесе қозғалыс түрінде байқалады. Босап шыққан энергия сейсмикалық толқындарға айналып, жер бетіне тарайды. Сол себепті адамдар діріл мен шайқалысты сезінеді.

Жер сілкінісінің негізгі түрлері

Жер сілкіністері әртүрлі жағдайларда пайда болуы мүмкін. Олардың кейбірі табиғи процестермен, ал басқалары адамның іс-әрекетімен байланысты.

Олардың негізгі себептері мыналар:

• жер қабатындағы плиталардың бір-бірімен үйкелісуі;
• жанартаулардың атқылауына дейінгі қысымның артуы;
• жерасты кен орындарының опырылуы немесе құлауы;
• ірі су қоймаларының, бөгеттердің немесе шахталардың салынуы;
• атом бомбаларының немесе жер астындағы жарылыстардың әсері.

Табиғи және жасанды факторлар жер сілкінісін тудыруы мүмкін, бірақ жиі кездесетін себеп – тектоникалық плиталардың қозғалысы.

Жер сілкінісінің түрлері және сипаттамалары

Жер сілкіністері әртүрлі тереңдікте және қуатта жүруі мүмкін. Олардың арасындағы айырмашылықты мына белгілер бойынша байқауға болады:

1. Шығу тереңдігіне байланысты:
   • Жер қыртысына жақын аймақтағы сілкіністер көбіне күшті сезіледі, бірақ әсер ету аймағы шектеулі.
   • Тереңде пайда болған сілкіністер әлсіз діріл тудырады, бірақ кеңірек аумақты қамтиды.
2. Эпицентрінің орналасуына қарай:
   • Құрлықтағы сілкіністер адам өміріне көбірек қауіп төндіреді.
   • Мұхиттағы сілкіністер цунами секілді екінші апатқа себеп болуы мүмкін.
3. Қуат деңгейіне байланысты:
   • Әлсіз сілкіністер күн сайын мыңдаған рет орын алады, бірақ көпшілігі сезілмейді.
   • Күшті дүмпулер елді мекендерге үлкен зиян келтіріп, құрбандарға әкеледі.

Жер сілкіністерін түсіну үшін олардың түрлерін, пайда болу тереңдігін және қуаттылығын ескеру қажет. Бұл мәліметтер сейсмологиялық зерттеулер үшін өте құнды.

Сейсмологтардың бақылау әдістері

Ғалымдар жер сілкінісін болжауға тырысады, бірақ қазіргі технологиялар бұл міндетті толық орындай алмайды. Соған қарамастан, келесі құралдар маңызды ақпарат береді:

• сейсмографтар дүмпулердің күшін және бағытын тіркейді;
• GPS жүйелері плиталардың қозғалысын бақылайды;
• жер асты қысымын өлшейтін құралдар жер қыртысының кернеуін анықтайды;
• сейсмологиялық карталар қауіпті аймақтарды көрсетеді;
• ұзақмерзімді бақылаулар статистикалық үлгілерді жасауға көмектеседі.

Бұл әдістердің арқасында мамандар қауіпті аймақтарды алдын ала анықтап, халықты ескерте алады. Алайда жер сілкінісі нақты қай кезде болатынын болжау әзірше мүмкін емес.

Жер сілкінісі табиғаттың күрделі және алдын ала болжауға қиын құбылыстарының бірі болып қала береді. Оның себептерін түсіну тек ғылыми қызығушылық үшін емес, қауіпсіздік пен алдын алу шараларын жетілдіру үшін де қажет. Адамзат осы салада үлкен жетістіктерге жетсе де, жер қойнауындағы процестерді толық бақылау әлі де мүмкін емес. Сондықтан сақтық, білім және дайындық – жер сілкінісімен күрестегі негізгі құралдар.