Жазу алдында адамдар ақпаратты қалай есте сақтады?

Адам жады ежелден-ақ білім мен тәжірибені сақтаудың басты құралы болған. Жазу пайда болмай тұрып, адамдар ақпаратты ауызша жеткізіп, ешнәрсені ұмытпау үшін түрлі тәсілдер ойлап тапқан. Ауызша мәдениет тек қарым-қатынас нысаны ғана емес, есте сақтаудың күрделі өнері саналды, онда ой, сезім мен дәстүр тығыз байланысқан еді. Кітаптар мен жазбалар болмаған заманда адам өзінің ішкі қабілетіне сүйеніп, жадыны жаттықтырудың ерекше әдістерін қалыптастырды.

Ауызша дәстүрдің рөлі

Ақпаратты жеткізудің негізгі тәсілі – сөз арқылы айту болатын. Осы жолмен халықтар мифтерді, заңдарды, әдет-ғұрыптарды және ата-баба тарихын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген. Мағынаны жоғалтпау үшін әңгімешілер сөйлеудің ерекше түрлерін дамытып, есте сақтауды өнер деңгейіне көтерген.

Ауызша дәстүрдің басты ерекшеліктері:

• есте сақтауға көмектесетін ырғақ, ұйқас және қайталауларды қолдану;
• білімді ән, эпос және ертегі түрінде жеткізу;
• ақпаратты рәсімдер мен ортақ іс-әрекеттер арқылы бекіту;
• әңгімешінің жадын құрметтеу және оны даналықтың белгісі ретінде қабылдау.

Мұндай тәсілдер жазу таңбалары жоқ қоғамдарда ғасырлар бойы білімнің жоғалмай сақталуына мүмкіндік берді.

Ежелгі мнемоникалық әдістер

Ақпаратты жеңіл есте сақтау үшін адамдар түрлі мнемоникалық тәсілдерді ойлап тапты. Олар мәліметті бейнелермен, қозғалыспен немесе заттармен байланыстырып, ассоциациялық тізбектер құрды.

Кең тараған әдістердің ішінде мыналарды атауға болады:

1. Табиғатпен байланыс. Ежелгі адамдар білімді жер бедерімен байланыстырып сақтаған: ағаш — руды, тас — маңызды оқиғаны, өзен — уақыттың ағысын білдірді. Мұндай байланыстар абстрактілі ұғымдарды көзге елестетуге және есте оңай сақтауға көмектесті.
2. Қимыл арқылы есте сақтау. Рәсімдер мен үйрету кезінде дене қозғалыстары қолданылып, әрекеттердің немесе оқиғалардың ретін бекітті. Бұл тәсіл шеберлікті, мысалы, тағам дайындау немесе құрал жасау ретін есте сақтауға мүмкіндік берді.
3. Мнемоникалық заттар. Жіпке байланған түйіндер, тастар немесе оюлы тақтайшалар жазудың орнын алмастырды. Әр элемент белгілі бір деректі еске салды, ал олардың реті ой мен оқиғаның тәртібін бейнеледі.
4. Ән арқылы қайталау. Ырғақ пен әуен сөздерді дәл есте сақтауға көмектесті. Әндер көне заманның «дыбыстық кітабы» іспетті болып, әр жолы өзімен бірге білім алып жүрді.

Осындай әдістер ойды, есту мен көруді, сондай-ақ қозғалысты біріктіріп, есте сақтауды белсенді үдеріске айналдырды.

Әңгімешілер мен білім сақтаушылар

Жазуы жоқ қоғамдарда жады – ұжымдық мұраның басты қоймасы болды. Кей адамдардың міндеті – ақпаратты сақтау мен дәстүрлі түрде тарату еді.

Білім сақтаушылардың қатарында:

• рәсімдерді және қасиетті мәтіндерді білетін абыздар;
• эпостар мен ерлік жырларын жеткізетін жыршылар мен бардтар;
• заңдар мен моральдық ұстанымдарды тарататын ақсақалдар;
• іс жүзінде үйретіп, шәкірт тәрбиелеген шеберлер болды.

Олардың әрқайсысы мәдени мұраны қорғауда маңызды рөл атқарды, себебі естің дәлдігі қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз етті.

Естің архитектурасы

Кейінірек, антикалық дәуірде есте сақтау өнері ғылымға айналды. Ежелгі Грекия мен Римнің шешендері «есте сақтау сарайы» деп аталатын тәсілді қолданды. Бұл әдісте ақпарат елестетілген ғимараттың бөлмелеріне орналастырылып, әр зат белгілі бір ұғымды бейнеледі.

Мұндай тәсілдің артықшылықтары:

• көрнекі құрылым ақпаратты тез табуға мүмкіндік берді;
• кеңістіктік бейнелер фактілер арасындағы байланысты күшейтті;
• логика мен қиялды біріктіру ұзақ мерзімді есте сақтауды дамытты.

Жазу пайда болған кезде ауызша дәстүр жойылған жоқ, керісінше оны толықтырды. Адамдар оқиғаларды әлі де айтып жүрді, бірақ енді оларды жазбаша түрде бекітіп, жадыны жаңа идеяларға арнай алды.

Ежелгі заманда есте сақтау қабілеті тек тіршілік ету құралы емес, ұрпақтар мен мәдениеттерді біріктіретін көпір қызметін атқарды. Ол өткен мен бүгінді байланыстырып, адамзат тәжірибесін сақтауға мүмкіндік берді — кейіннен сия мен қалам бұл міндеттің бір бөлігін өз мойнына алғанға дейін.