Бірінші бетон бөгет қашан салынды?

Адамзат ежелден суды басқаруға ұмтылып келеді. Өзендер тіршіліктің көзі болғанымен, кейде су тасқыны мен апаттың себебі де болған. Сол себепті адамдар суды ұстап тұратын, ағысын реттейтін және ауыл шаруашылығына, кейіннен энергетикаға пайдалануға мүмкіндік беретін бөгеттер сала бастады. Уақыт өте келе инженерлік ой дамып, жаңа материалдар пайда болды. Солардың ішінде бетон ең берік әрі төзімді құрылыс материалына айналып, гидротехника саласында төңкеріс жасады.

Бетон бөгетке дейінгі кезең

Бөгеттер бетон шықпай тұрып та салынған. Бірақ ежелгі дәуірлерде олар көбіне топырақтан, тастан немесе ағаштан тұрғызылды, сондықтан биіктігі мен ұзақ қызмет ету мерзімі шектеулі болды.

1. Ежелгі Мысырда төрт мың жылдан астам бұрын су қоймалары мен егістік алқаптарын суаруға арналған бөгеттер салынған.
2. Месопотамия мен Парсы аймақтарында глина мен күйдірілген кірпіштен жасалған, сырты тастармен күшейтілген құрылымдар қолданылған. Алайда олар жиі су тасқынынан бұзылып отырған.
3. Рим империясы кезеңінде инженерлер әк негізіндегі қоспаларды пайдалана бастаған. Бұл қазіргі бетонның бастапқы нұсқасы деуге болады. Римдіктер тастан қаланған құрылыстарды осындай ерітіндімен толтырып, олардың беріктігін арттырған.
4. Антикалық дәуір аяқталған соң бетон технологиясы біраз уақытқа ұмытылып, тек Жаңа заманда қайта жаңғырды.

Осы ежелгі тәжірибелер кейінгі инженерлердің жетістіктеріне негіз қалап, бетон бөгеттердің пайда болуына жол ашты.

Бетонның пайда болуы

Қазіргі бетон XVIII–XIX ғасырларда портландцементтің ойлап табылуымен дүниеге келді. Бұл материал ерекше беріктікке, суға төзімділікке және ұзақ мерзімділікке ие болды.

• бетон судың қысымына төтеп беруге өте қолайлы болды;
• оны кез келген қалыпқа құюға мүмкіндік туды, бұл инженерлік еркіндік берді;
• материалдың төзімділігі ғимараттардың ондаған жылдар бойы бұзылмай тұруын қамтамасыз етті;
• бетон табиғи тасқа қарағанда арзанырақ әрі өңдеуге жеңіл болды.

Осы қасиеттерінің арқасында XIX ғасырдың басында түрлі елдердің инженерлері бетонды бөгет салуға пайдалана бастады.

Алғашқы бетон бөгет

Тарихшылар алғашқы толық бетоннан салынған бөгетті 1824 жылы Англияда тұрғызылған деп есептейді. Ол Уир өзенінде, Сандерленд қаласына жақын маңда салынған.

1. Жобаны әйгілі инженер Томас Телфорд басқарған, ол қазіргі инфрақұрылымдық инженерияның негізін қалаушылардың бірі саналады.
2. Құрылыс гидравликалық цемент пен қиыршық тастан жасалған монолитті қабырғадан тұрды, оның биіктігі шамамен 6 метр болған.
3. Телфорд бетон қабаттарын біртіндеп құю әдісін енгізіп, құрылымның су қысымына және дірілге төзімділігін арттырды.
4. Осы тәжірибе бетонның гидростатикалық қысымға қарсы тұра алатынын дәлелдеп, оны ұзақ мерзімге есептелген гидротехникалық материал ретінде танытты.

Бұл құрылыс кейінгі инженерлерге үлгі болып, бетон бөгеттердің кең таралуына түрткі болды.

XIX–XX ғасырлардағы дамуы

Бірінші сәтті тәжірибелерден кейін бетон бөгеттердің жаңа түрлері дами бастады. Инженерлер олардың пішіні мен құрылымын жетілдіріп, беріктігін арттырды.

1. 1889 жылы Францияда Пон-дю-Шатель аркалы бөгеті салынды. Бұл алғашқы инженерлік нысандардың бірі болып, онда бетон қысымды тең бөлу үшін арнайы иілген пішінде қолданылды.
2. XX ғасырдың басында ағылшын инженері Джон Смитон бетонды арматурамен күшейту әдісін енгізді, бұл биік бөгеттер салуға мүмкіндік берді.
3. 1930-жылдары АҚШ-та инженерлік жетістіктің символына айналған Гувер бөгеті тұрғызылды. Ол сол замандағы ең алып бетон құрылыс болды.
4. Кеңес Одағында да бетон бөгеттер құрылысы кең етек алды. XX ғасырдың ортасында салынған Днепр ГЭС және Братск ГЭС бөгеттері әлемдегі ең ірілердің қатарына кірді.

Осылайша бетон гидротехникалық құрылыстың негізгі материалына айналып, жаңа дәуірдің басталуына себеп болды.

Бетон бөгеттердің маңызы

Бетоннан салынған бөгеттер адамзат өркениетінің дамуында үлкен рөл атқарды. Олар экономикалық және энергетикалық өсудің қозғаушы күшіне айналды.

• өзендердің деңгейін реттеп, су тасқындарының алдын алды;
• гидроэлектр станциялары арқылы электр энергиясын өндіруге мүмкіндік берді;
• қалаларды сумен қамтамасыз етіп, ауыл шаруашылығын суару жүйесімен қолдады;
• тұтас аймақтардың индустриялық өркендеуіне ықпал етті.

Көптеген бетон бөгеттер ғасырдан астам уақыт өтсе де әлі жұмыс істеп тұр. Олар инженерлік шеберліктің, дәлдіктің және адам еңбегінің куәсі болып қала береді.

Алғашқы бетон бөгет адамзаттың құрылыс мәдениетінде жаңа кезеңнің басталғанын көрсетті. Сол сәттен бастап адамдар суды бақылап, энергия көзіне айналдыруды үйренді. Бұл инженерлік жетістік табиғатты игерудің және ғылым мен тәжірибенің үйлесім табуының жарқын үлгісі болды.