Адамдар мұхиттың тереңдігін қашан өлшей бастады?

Ежелден бері теңіздер мен мұхиттар адамда таңданыс пен құрмет сезімін тудырған. Олардың шексіз кеңістігі зерттеушілерді қызықтырғанымен, сонымен қатар үрей де ұялатқан. Ежелгі теңізшілер үшін ең үлкен жұмбақтардың бірі – су түбінің қаншалықты терең екені еді. Ұзақ уақыт бойы бұл құпия шешілмей келді, себебі адамдарда мұндай өлшеу құралдары болмаған. Дегенмен, қызығушылық пен табандылық, сондай-ақ техникалық жетістіктер бұл бағыттағы дамуға жол ашты. Уақыт өте келе мұхит тереңдігін анықтау қарапайым бақылаулар мен күрделі технологияларды біріктірген тұтас ғылымға айналды.

Су түбін алғаш зерттеу әрекеттері

Ежелгі дәуірлерде адамдар теңіз түбінің тереңдігін білгісі келіп, қарапайым тәсілдерді қолданған.

• жүк байланған арқанды кемеден суға түсіріп, жүк түбіне тигенше жіберген;
• арқан ұзындығын өлшеп, шамамен тереңдігін есептеген;
• нәтижелерді журналға жазып, басқа бақылаулармен салыстырған.

Бұл әдіс «лот» деп аталған және ең алғашқы өлшеу тәсілі болған. Дегенмен, ол аса дәл болмады, себебі толқын мен ағыс нәтижеге әсер ететін. Соған қарамастан, дәл осы қарапайым әдіс алғашқы теңіз тереңдігі карталарының негізін қалады.

Желкенді дәуірдегі зерттеулер

Ұлы географиялық ашылулар кезінде теңіз түбін өлшеу теңіз жүзушілер үшін аса маңызды міндетке айналды. Зерттеушілер жаңа бағыттармен қатар мұхит түбінің құрылымын да түсінуге тырысты.

1. XV–XVII ғасырлардағы теңізшілер, соның ішінде Христофор Колумб пен Магеллан экспедициялары лот әдісін кеңінен қолданған. Олар кеме апаттарын болдырмау үшін қауіпті тайыз жерлер мен шұңқырларды анықтаған.
2. XVIII ғасырда британдық теңізші Джеймс Кук бұл әдісті жетілдіріп, белгілі аралықтармен белгіленген арқан пайдаланған. Осы тәсіл оның Тынық мұхитындағы өлшеулерін анағұрлым дәл етті.
3. XIX ғасырда жүйелі зерттеу дәуірі басталды. 1872–1876 жылдары өткен британдық «Челленджер» экспедициясы мыңдаған өлшеу жүргізіп, мұхиттың 8 километрден астам тереңдігін тіркеді.

Осы еңбектер қазіргі океанографияның іргетасын қалады, ал жиналған мәліметтер алғашқы батиметриялық карталарды жасауға мүмкіндік берді.

Механикалық және акустикалық құралдардың пайда болуы

Техниканың дамуы арқасында қарапайым арқанды құралдар күрделірек аспаптармен алмастырылды.

• XIX ғасырдың соңында өздігінен жазба жүргізетін металл цилиндрлер қолданылды;
• электр қуатының енгізілуі мәліметтерді бетке беретін телеметриялық жүйелердің пайда болуына жол ашты;
• 1920-жылдары дыбыс толқындарының шағылуына негізделген эхолот жүйесі жасалды.

Эхолокация нағыз төңкеріс болды. Кемелер енді тоқтамай-ақ тереңдік жөнінде үздіксіз дерек ала алатын еді. Бұл технология суасты таулары мен аңғарларының бар екенін анықтап, мұхит түбінің картасын жасауға мүмкіндік берді.

Қазіргі заманғы өлшеу әдістері

Бүгінгі күні мұхит тереңдігін анықтау — жоғары дәлдікті автоматтандырылған үдеріс. Ғалымдар спутниктерді, суасты зондтарын және басқарылмайтын аппараттарды пайдаланады.

1. Спутниктік альтиметрия теңіз бетіндегі ұсақ ауытқуларды өлшеп, сол арқылы мұхит түбінің пішінін есептейді. Мұндай мәліметтердің дәлдігі ондаған сантиметрге дейін жетеді.
2. Көпсәулелі эхолоттар үлкен аумақты бір мезетте сканерлеп, теңіз түбінің үш өлшемді моделін жасайды. Бұл технология навигацияда, кабель төсеуде және экожүйелерді зерттеуде қолданылады.
3. Роботтандырылған суасты аппараттары 10 километрден астам тереңдікке түсіп, бейне түсіріп, топырақ үлгілерін жинайды. Бұл тәсіл судың физикалық қасиеттерін және түбіндегі құрылымдарды егжей-тегжейлі зерттеуге мүмкіндік береді.

Осы заманауи технологиялардың арқасында адамзат Жердің ең терең нүктесі — Мариан шұңғымасы шамамен 11 километр екенін білді.

Мұхит түбін зерттеу – адам баласының шексіз қызығушылығы мен табандылығының айқын дәлелі. Әрбір жаңа ұрпақ теңіз сырын ашуға өз үлесін қосып, ғылым мен техниканы біріктіре отырып, табиғаттың тереңіне үңілуде. Дегенмен, мұхит әлі де көптеген тылсым құпияларды сақтап отыр, ал оларды ашу – келер зерттеушілердің еншісінде.