Дауылдың ішінде не бар

Табиғаттың күші кейде адам ақылына сыймайтындай ауқымды көрінеді. Атмосфералық құбылыстардың ішінде ең қорқынышты әрі әсерлісі – дауыл. Ол жылы мұхиттардың үстінде түзіліп, құрлыққа жеткенде алып аймақтарды қиратып, жағалаулардың пішінін өзгерте алады. Осындай құйын сынды жүйелер сырттай ретсіз әрі хаосты көрінгенімен, олардың ішінде ерекше үйлесім мен физикалық заңдылықтарға бағынған тәртіп бар. Дауылдың ішкі құрылымын түсіну үшін оның жүрегінде не болып жатқанын қарастыру қажет.

Дауылдың құрылымы

Дауылды алып тірі жүйе деп сипаттауға болады, оның әр бөлігі бір-бірімен тығыз байланысты. Әр аймақ өз рөлін атқарып, жалпы айналмалы қозғалыстың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

• сыртқы бөлігі жаңбыр бұлттарынан және жел белдеулерінен тұрады;
• ортаңғы аймақта нөсер мен екпінді жел шоғырланып, олардың күші ең жоғары деңгейге жетеді;
• ішкі ортасы «дауыл көзі» деп аталады, мұнда ауа райы салыстырмалы түрде тыныш әрі қысым төмен болады;
• көз бен айналасындағы бұлт қабырғасы «көз қабырғасы» деп аталып, ең қауіпті аймақ саналады;
• жоғарғы бөлігінде ауа ағындары жоғары қарай көтеріліп, энергияның сыртқа таралуына және бүкіл жүйенің айналымын сақтауға ықпал етеді.

Осы аймақтардың барлығы тік және көлденең бағыттағы ауа қозғалыстары арқылы байланысып, дауылды ұзақ өмір сүретін тұрақты құбылысқа айналдырады.

Дауыл көзі

Дауылдың ең жұмбақ бөлігі – оның көзі. Бұл орталық аймақтың диаметрі әдетте 20-дан 60 шақырымға дейін жетеді.

1. Мұнда жел майдалап соғады, ал аспан кейде тіпті ашық болып көрінеді. Атмосфералық қысым бүкіл жүйенің ішіндегі ең төмен деңгейде болады.
2. Көздің ішінде ауа төмен қарай спираль бойымен қозғалып, бұлттар мен жауынның түзілуіне кедергі жасайды.
3. Көздің тыныштығы жаңбырлы қабырғалармен салыстырғанда алдамшы әсер қалдырады, себебі бірнеше минуттық тыныштықтан кейін дауыл қайта күшейіп, ең қауіпті кезең басталады.

Дауылды зерттейтін ұшқыштар көзді алып күмбезге ұқсатады, оның айналасын айналмалы бұлт қабырғалары қоршап тұрады. Мұндай аймаққа ену шеберлік пен тәжірибені қажет етеді.

Көз қабырғасы

Бұл аймақ дауылдың ең қуатты бөлігі болып саналады. Дәл осы жерде жүйенің негізгі энергиясы шоғырланған.

• көз қабырғасында жел жылдамдығы 300 шақырымға дейін жетуі мүмкін;
• бірнеше сағаттың ішінде орасан мол жауын-шашын түседі;
• бұлттар биіктігі 15 километрден асып, тығыз қабырғаны қалыптастырады;
• қабырғаның ішінде найзағай, жоғары бағытталған ауа ағындары және қысымның күрт ауытқуы байқалады;
• дәл осы аймақ елді мекендерге ең үлкен залал келтіреді.

Көз қабырғасы өткеннен кейін жел бағытының күрт өзгеруі қосымша қиратушы әсер туғызады, себебі ғимараттар мен құрылымдар қарсы бағыттағы екпінге төтеп бере алмай қирайды.

Дауылдың энергиясы мен қозғалысы

Дауылдың басты энергия көзі – жылы мұхит бетінің булануы кезінде бөлінетін жылу. Су буы жоғары көтеріліп, конденсацияланған сәтте орасан көп жасырын жылу бөлінеді, ол жүйені қоректендіреді.

1. Жылы және ылғалды ауа көтеріле отырып төмен қысымды аймақ қалыптастырады.
2. Оның орнын жаңа ауа массалары басып, айналмалы қозғалысты күшейтеді.
3. Көтерілген бу суытып, бұлттар мен нөсер түзеді.
4. Бұл процесс дауыл құрлыққа шыққанша немесе суық аймаққа жеткенше жалғаса береді.

Осылайша дауыл – өзін-өзі қоректендіріп тұратын жүйе, онда әр элемент басқасының қызметін жалғастырады.

Дауыл ішіндегі құбылыстар

Дауыл ортасында ерекше атмосфералық құбылыстар байқалады, олар басқа жағдайда сирек кездеседі.

• найзағайдың қуатты жарқылы түнгі аспанды жиі жарықтандырады;
• қысымның күрт өзгеруі алыстан естілетін дыбыс толқындарын тудырады;
• ауа ағындарының турбуленттілігі су бетіндегі шағын құйындар мен су бағаналарын қалыптастырады;
• нөсер жауын шалғай аймақтарда да тасқындарға әкеледі;
• булану күшейіп, ылғал бұлттарын жүздеген шақырымға таратады.

Осындай құбылыстар дауылды күрделі көпдеңгейлі жүйеге айналдырады, мұнда сыртқы бей-берекеттік шын мәнінде тепе-теңдік заңымен реттеліп тұрады.

Дауыл – табиғаттың ең ғажайып әрі үрейлі туындыларының бірі. Оның ішкі құрылысы мен күші физика, химия және климаттық заңдылықтардың өзара байланысын айқын көрсетеді. Мұндай құбылысты түсіну тек апаттың салдарын болжауға көмектеспейді, сонымен қатар Жердің қуатын сезінуге мүмкіндік береді. Технология дамығанымен, дауылдың шынайы табиғаты әлі де адамзат үшін таңғаларлық әрі құрмет тудырарлық жұмбақ болып қала береді.