Таулар мен материктер қалай пайда болады

Жер планетасы — ішкі процестері күрделі және үздіксіз өзгерісте болатын ерекше жүйе. Біз күнделікті көріп жүрген жер бедері – таулар мен жазықтар, материктер мен аралдар – миллиондаған жылдар бойы жүретін табиғи процестердің нәтижесі. Құрлықтардың және таулы жүйелердің пайда болу тарихын түсіну үшін Жердің ішкі құрылымына үңіліп, литосфералық плиталардың қозғалысына назар аудару қажет. Осы күрделі геологиялық құбылыстар әлемнің табиғи келбетіне айтарлықтай әсер етеді және адам өмірінің көптеген аспектілерін анықтайды. Қазіргі ғылым бұл процестердің көптеген тетіктерін түсіндіреді, және олардың әрқайсысы Жер бедерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Жер қыртысының құрылысы

Жердің жоғарғы қабаты қатты тау жыныстарынан тұрады және ол континенттік әрі мұхиттық қыртысқа бөлінеді. Континенттік бөлік қалыңдау әрі жеңіл, ал мұхиттық қыртыс жұқа, бірақ тығыз болады. Бұл айырмашылықтар олардың қозғалысы мен өзара әрекеттесуіне тікелей әсер етеді. Қыртыстың астында орналасқан мантияда ыстық масса айналым жасап тұрады, соның нәтижесінде плиталар қозғалысқа келеді.

Литосфералық плиталар мен олардың қозғалысы

Жердің сыртқы қабатында ондаған плиталар бар және олар мантияның тұтқыр қабатында жүзіп жүр. Бұл құрылымдар үнемі қозғалыста болады: кейде бір-біріне жақындап, кейде керісінше алыстайды. Олардың шекаралары геологиялық белсенді аймақтар болып саналады, сол жерде жиі жер сілкіністері мен жанартаулар байқалады, сондай-ақ таулар да сонда пайда болады.

Плиталар арасында келесі типтегі қозғалыстар жүреді:

• олар бір-біріне соқтығысып, қатпарлы тау жоталарын қалыптастырады;
• олар алшақтап, мұхит түбінде жоталар мен жырықтар жасайды;
• бірінің жиегі екіншісінің астына еніп, субдукция нәтижесінде вулканизм мен көтеріңкі рельеф туындайды;
• кейде олар жанама жылжып, терең жарықтар мен жарылыстар пайда етеді.

Материктердің пайда болу процесі

Адамзат өмір сүріп жатқан құрлықтар – көп сатылы геологиялық процестердің өнімі. Олар бірден пайда болмайды, керісінше ұзақ уақыт бойы дамиды және кеңейеді.

Материктердің қалыптасуы келесі сатылардан тұрады:

1. Континенттер ежелгі платформалар негізінде қалыптасады. Алдымен жер қыртысында тұрақты аймақтар – кратондар түзіледі. Олар болашақ материктердің негізі болады. Кейін бұл аймақтарға жанартаулық әрекет пен тұнбалық жыныстар арқылы жаңа жерлер қосылады.
2. Мұхиттық және континенттік қыртыс өзара әрекеттеседі. Мұхиттық плита континенттікке соқтығысқанда, тығыз болғандықтан, төменге кетеді. Бұл вулканизмге себепкер болып, жаңа құрлықтардың пайда болуына әсер етеді, сондай-ақ бар материктердің кеңеюіне немесе пішінінің өзгеруіне ықпал етеді.
3. Жер асты күштері тау жүйелерін тудырады. Плиталар түйісетін жерлерде кернеу жиналып, жер қыртысы бүгіледі және таулы бедерлер түзіледі. Бұл құбылыстар өте баяу, бірақ тұрақты жүреді.
4. Материктер қозғалыста болады және уақыт өте өзгереді. Плиталар қозғалғандықтан, материктер бір-бірінен алыстап немесе жақындап отырады. Мысалы, миллиондаған жылдар бұрын Пангея деп аталатын біртұтас суперконтинент болған, ол кейіннен бірнеше материкке бөлінді.

Таулар қалай түзіледі

Таулар – плиталардың қозғалысынан және жер асты күштерінен туындайтын табиғи құрылымдар. Олардың пайда болуы тек плиталар қозғалысына емес, сонымен қатар жыныстардың қасиеттеріне де байланысты.

Таулардың түзілу тетіктері:

• жер қыртысының қысылуынан қатпарлар түзіледі;
• жанартаулық әрекет нәтижесінде конустық құрылымдар пайда болады;
• жарықтар пайда болып, кей жерлер көтеріліп, басқалары төмендейді;
• жоғары қысым мен температура әсерінен жыныстар өзгереді.

Бір-біріне соқтығысқан материктік плиталар шекарасында әлемдегі ең биік тау жүйелері пайда болады. Мысалы, Гималай, Альпі немесе Кавказ таулары осындай процестердің нәтижесі.

Материктер мен тауларға қатысты қызықты мәліметтер

Ғалымдар Жер бедеріне қарап, мынадай тұжырымдар жасады:

• таулар әлі күнге дейін баяу өсіп келеді;
• кейбір ең биік шыңдар бұрынғы мұхит түбінен көтерілген жыныстардан тұрады;
• материктер тек граниттен тұрмайды, олардың ішінде ежелгі кристалдық қалқандар да бар;
• плиталар қозғала береді, болашақта құрлықтар қайта бірігуі мүмкін;
• мұздықтар да жер бедерін өзгертеді, аңғарлар мен шөгінді төбелер қалыптастырады.

Таулы және материктік рельефтің салдары

Жаңа жер бедері тек ландшафтқа емес, климатқа, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне де әсер етеді. Таулар жел мен жауын-шашын режимін өзгертеді. Материктердің орналасуы мұхит ағыстары мен ауа массаларының қозғалысына ықпал етеді.

Осылайша, біздің планетамыз тұрақты емес, үнемі қозғалыста. Тас тәрізді көрінетін Жер қыртысы шын мәнінде тірі әрі үнемі өзгеріп отырады. Осы процестерді түсіну арқылы біз табиғи құбылыстарды болжап, құрылыс жұмыстарын дұрыс жоспарлап, Жер тарихын тереңірек тануға мүмкіндік аламыз.