Жанартау бізге өткен туралы не айта алады?

Табиғаттың тылсым сырлары көп, олардың ішінде ең әсерлілерінің бірі – жанартаулар. Бұл алып жер бедерлері тек қауіп көзі ғана емес, сонымен қатар Жер тарихының куәгерлері болып саналады. Олардың құрылымы, құрамындағы заттар және атқылау тарихы арқылы адамзат ежелгі геологиялық кезеңдерді қалпына келтіре алады. Жанартаулар климаттың өзгерістерін, тіршілік иелерінің қоныс аудару жолдарын және Жердің ішкі процестерін зерттеуге мүмкіндік береді. Осы табиғи құбылысты тереңірек түсіну арқылы біз ғаламшарымыздың дамуын толықтай тануға қадам жасаймыз.

Лава қабаттары – уақыттың тасқа түскен ізі

Әрбір жанартау атқылауы артында қатқан лава немесе күл қабатын қалдырады. Бұл қабаттарды ағаштың сақиналарына теңеуге болады – неғұрлым көп қабат болса, жанартаудың «өмірі» де соғұрлым ұзақ. Геологтар сол қабаттарды зерттеу арқылы ежелгі апаттарды және олармен байланысты өзгерістерді анықтайды.

• лава құрамына қарап оның қай тереңдіктен шыққанын білуге болады;
• қабаттың қалыңдығы атқылаудың қуатын және ұзақтығын көрсетеді;
• күл шөгінділері желдің бағыты мен күші туралы мағлұмат береді;
• минералдардың ауысуы жер қойнауындағы химиялық өзгерістерді көрсетеді;
• органикалық қалдықтар арқылы тірі табиғатқа тиген әсерін бағалауға болады.

Осы қабаттар – тасқа таңбаланған ежелгі замандардың жылнамасы.

Жанартау минералдары – жер қойнауынан келген хат

Магманың суып, қатуы нәтижесінде ерекше минералдар пайда болады. Олар арқылы жердің терең қабаттарында миллиондаған жылдар бұрын не болғанын білуге болады.

1. Оливин мен пироксен – магманың мантиядан шыққанын көрсететін белгі. Бұл минералдар өте жоғары температурада түзіледі, сондықтан олардың болуы тереңдегі көздердің бар екенін дәлелдейді.
2. Полевой шпат – магмалық камераның баяу және тыныш даму жолынан хабар береді. Бұл кристалдар төменірек температурада пайда болып, магманың ұзақ суынғанын білдіреді.
3. Магнетит – кристалдану кезіндегі ортада қанша оттегі болғанын көрсетеді. Бұл мәліметтер арқылы сол кездегі атмосфера жағдайы туралы қорытынды жасауға болады.
4. Кварц – магманың химиялық құрамының жетілу деңгейін сипаттайды. Егер ол бар болса, демек магма күрделі өзгерістерден өтіп, кремнийге бай болған.
5. Газ көпіршіктері мен қосындылар – магмадағы қысым мен температура туралы мәлімет береді.

Минералдарда сақталған бұл мәліметтер – өткен дәуірден жеткен үнсіз хабарлар.

Атқылаудың археологиялық салдары

Жанартаулардың атқылауы тек табиғатты ғана емес, адамзат өркениетін де өзгертті. Археологтар жанартаулар көмегімен көптеген тарихи мәліметтерді ашты.

• б.з. 79 жылы Везувий атқылап, Помпей қаласын күлмен жауып, оны сол қалпында сақтап қалды;
• Этна жанартауының күлі Рим дәуіріндегі Сицилия елді мекендерін зерттеуге сеп болды;
• Индонезиядағы Тоба жанартауы ежелгі адамдардың қоныс аудару жолын зерттеуге негіз болды;
• лавамен жабылған ежелгі ғимараттар бұрынғы архитектура үлгілерін көруге мүмкіндік береді;
• көмілген қабаттар арқылы көміртегі әдісімен тарихи кезеңдер нақты анықталады.

Жанартаулар осылайша адамзат мәдениеті мен өркениетін сақтаушы табиғи мұрағатқа айналды.

Атқылаудың климатқа әсері

Ірі жанартау атқылаулары жаһандық климатқа елеулі әсер ете алады. Ғалымдар олардың тарихын зерттеу арқылы ауа райының өзгерістерін түсіндіреді.

1. 1815 жылы Тамбора атқылауы «жазсыз жыл» құбылысына себеп болды. Бұл кезде Еуропа мен Солтүстік Америкада егін шықпай, ашаршылық басталды.
2. 1883 жылғы Кракатау атқылауы температураның төмендеуіне және ерекше күн бату көріністеріне әкелді. Атмосфераға тараған күл күн сәулесін шағылыстырып, жарық жетіспеушілігін тудырды.
3. Антарктида мұздарында ежелгі атқылаулардан қалған күл қабаттары бар. Бұл қабаттар климаттың күрт суытуымен тікелей байланысты.
4. Жиі болатын орташа қуатты атқылаулар да атмосферадағы көмірқышқыл газы мен күкірт мөлшерін өзгертіп, парниктік әсерге ықпал етеді.
5. Өткен шақтағы климаттық сценарийлердің деректері негізінде болашақтағы жанартау әрекеттерінің салдарын болжауға болады.

Яғни, жанартаулар тек физикалық күш емес, сонымен қатар климаттың да реттеушісі болып табылады.

Жанартаулар – табиғаттың ежелгі шежіресі. Олардың әрбір атқылауы – Жердің өткені туралы бір тарау. Ғалымдар осы «тарауларды» зерделей отырып, тек геологиялық процестерді ғана емес, адамзаттың да өркендеу жолын анықтайды. Сонымен қатар жанартаулар климаттық өзгерістерге әсер ететін факторлар ретінде де ерекше маңызға ие. Табиғаттың осы күрделі және әсерлі құбылысын зерттеу арқылы біз Жер болашағына да тереңірек үңіле аламыз.