Алмаз пайда болу үшін қанша уақыт қажет?

Көптеген адам алмазды – мәңгіліктің және кемелдіктің символы ретінде таниды. Бұл асыл тастар өзінің тазалығымен, жарқырауымен және айрықша беріктігімен таң қалдырады, сондықтан ол сән-салтанат пен жоғары құндылықтың белгісіне айналды. Дегенмен, табиғатта алмаздың пайда болуының қаншалықты ұзақ әрі күрделі процесс екенін көбіміз ойлай бермейміз. Алмаздың түзілуі – жер қойнауында миллиондаған жылдарға созылатын ерекше табиғи құбылыс. Нағыз алмаздың пайда болуына қанша уақыт кететіні және көміртектен зергерлік әшекейге дейінгі жолда қандай кезеңдер болатынын қарастырайық.

Алмаз қалай және қайда түзіледі

Алмаздың пайда болуы үшін жердің терең қабаттарында ғана кездесетін ерекше жағдайлар қажет. Тек жоғары қысым мен температура әсерінен көміртек атомдары алмаздың кристалдық торына айнала алады. Бұл процесс жердің бетінде мүмкін емес – қажетті жағдайлар тек планета қойнауында ғана жүзеге асады.

Ғалымдардың пікірінше, табиғи алмаздардың көпшілігі Жер мантиясында, шамамен 140–200 шақырым тереңдікте түзіледі. Дәл осы жерде ондаған мың атмосфера қысымы мен 1000 градустан жоғары температура қатар жүреді. Осындай жағдайда ғана көміртек ерекше минерал – алмазға айналуға қабілетті.

Алмаздың қалыптасуына қанша уақыт кетеді

Алмаздың түзілу ұзақтығы туралы сұрақтың нақты жауабы жоқ, себебі бұл үдеріс геологиялық жағдайларға, тау жыныстарының құрамына және көміртектің қолжетімділігіне байланысты. Зерттеулер көрсеткендей, тіпті шағын кристалдың түзілуіне де миллиондаған жыл қажет болады. Бұл процестің жылдамдығына әсер ететін негізгі жайттарға тоқталайық:

• алмаздың түзілуі мантияның терең қабаттарында көміртектің жиналуынан басталады;
• содан кейін қысым мен температураның әсері жүреді, бұл кезең өте ұзақ уақыт алады;
• кристалдану процесі ондаған миллионнан бір миллиард жылдан астам уақытқа дейін созылуы мүмкін;
• әр түрлі кезеңдерде минералдардың араласуы және өзге элементтердің қосылуы байқалады, бұл болашақ тасқа түсі мен тазалығына әсер етеді;
• дайын кристалдар жер қыртысының беткі қабатына тек жанартау атқылауы және геологиялық өзгерістер нәтижесінде жетеді.

Әр кезеңнің өзінің уақыттық ерекшелігі бар, ал нәтижесі көптеген факторларға тәуелді.

Неліктен бұл процесс өте ұзақ

Алмаз – Жердегі ең баяу түзілетін минералдардың бірі. Бұған тек сирек кездесетін жағдайлар ғана емес, геологиялық үдерістің күрделілігі де себеп болады. Көміртектің алмазға айналуы үшін көптеген факторлардың дәл үйлесуі қажет, ал ондай жағдай Жердің әр аймағында бола бермейді.

Үдерістің ұзақтығына әсер ететін басты себептерді былайша көрсетуге болады:

1. Экстремалды жағдайлардың қажеттілігі. Алмаздың түзілуіне қолайлы қысым мен температура тек өте терең қабаттарда кездеседі, ал ондай аймақтар Жер бетінде аз.
2. Заттардың баяу қозғалысы. Көміртек қосындылары тиісті аймаққа өте баяу жылжиды, себебі мантияның тығыздығы жоғары.
3. Кристалданудың баяулығы. Әр көміртек атомы кристалдық торға дәл орналасуы керек, бұл өте көп уақыт алады.
4. Геологиялық өзгерістердің әсері. Алмаздың бетке жақындауы үшін жанартау атқылауы немесе тектоникалық қозғалыстар қажет, ал мұндай оқиғалар сирек болады.
5. Қоспалардың ықпалы. Әр түрлі элементтер мен қосылыстар жеке кристалдардың түзілу жылдамдығына әсер етіп, бұл процесті күрделендіреді.

Осы факторларсыз алмаз да, оның алуан түрлері де болмайтын еді, әрі бұл минералды өндіру мүмкін болмас еді.

Қазіргі технология және жасанды алмаздар

Бүгінде адамдар жоғары қысым мен температураны жасанды түрде жасап, зертханада алмаз алуды үйренді. Бұл үдеріс әлдеқайда аз уақыт алады және қажетті қасиеттерге ие кристалдарды мақсатты түрде алуға мүмкіндік береді. Алайда мұндай тастар табиғи алмаздарға сырттай ұқсас болғанымен, құрылымы мен микроскопиялық белгілері бойынша әрдайым ерекшеленеді.

Табиғи және жасанды алмаздардың айырмашылығын көрсету үшін төмендегідей жайттарды айтуға болады:

• зертханада алмаз бірнеше апта не ай ішінде алынады;
• зертханалық жағдайда кристалдың тазалығы мен өлшемін бақылауға болады, ал табиғатта мұндай мүмкіншілік жоқ;
• табиғи алмаздарда олардың ежелгі тарихын көрсететін әр түрлі қосындылар кездеседі;
• жасанды тастар зергерлік салада ғана емес, өнеркәсіпте де қолданылады, себебі олардың қасиеттерін басқаруға болады;
• табиғи алмаздардың коллекциялық және нарықтық құндылығы технология дамығанына қарамастан әлдеқайда жоғары.

Бұл ерекшеліктер табиғи тастардың қайталанбас құндылығын және әлемдік нарықтағы жоғары бағасын түсіндіреді.

Алмаздың пайда болуы – жер қойнауындағы миллиондаған жылдарға созылатын ерекше тарих, оны тек табиғаттың өзі ғана жасай алады. Осындай ұзақ үдерістің арқасында әрбір алмаз нағыз бірегейлік пен құндылыққа ие болады. Алмаздың түзілу уақыты туралы мәліметтер тек геологиялық құбылыстарды ғана емес, табиғат байлығының шынайы құнын да тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.