Жанартау атқылау алдында не болады

Жанартаулар ежелден адамзат үшін таңданыс пен үрейдің символы саналады, өйткені олардың қуаты мен жойқын күші мыңдаған жылдар бойы жер бедерін, кейде климатты түбегейлі өзгертіп отырған. Біз әдетте жанартаудың атқылауын сырттай бақылаймыз, алайда бұл – жер астында ұзақ уақыт бойы жүретін күрделі үдерістің соңғы кезеңі ғана. Лава, күл мен газ атқыламас бұрын, жанартаудың қойнауында көптеген қызықты және шиеленісті құбылыстар жүреді. Жанартаудың «оянатын» себептерін түсіну үшін, оның ішіндегі процестерге тоқталу маңызды.

Магмалық камераның қалыптасуы және қысымның жиналуы

Жанартау үдерісі жер қыртысының терең қабаттарында басталады, мұнда жоғары температура әсерінен жыныстар балқып, магмаға айналады. Дәл осы ыстық масса кейін жанартау атқылауы кезінде лава ретінде сыртқа шығады. Жанартаудың астындағы магмалық камерада балқытылған тау жыныстары, газдар мен минералдар жиналады.

• магма мантиядан жоғары көтеріліп, жер қыртысында арнайы қуыстарға – магмалық камераларға жиналады;
• жылу мен қысым әсерінен магмада газдар – бу, көмірқышқыл газы, күкірт қосылыстары – көптеп еріп, жиналады;
• газдардың жиналуы ішкі қысымды арттырады, бұл магманың қозғалысын жеңілдетіп, оның құрылымын «көбік тәрізді» етеді;
• магма салқындаған сайын минералдар мен кристалдар тұнбаға түсіп, оның құрамын өзгертеді;
• камера қабырғаларында жарықтар пайда болып, магманың жоғары қарай қозғалуын жеңілдетеді.

Магмада газ бен жылу көп болса, жанартаудың күшті және күтпеген жерден атқылау ықтималдығы да жоғарылайды.

Жанартау атқылауының жақындағанын білдіретін белгілер

Лава сыртқа шықпас бұрын, жанартау «оянуының» алғашқы белгілерін беріп, оны ғалымдар мен жергілікті тұрғындар байқай алады. Қазіргі технологиялар бұл белгілерді бақылауға және тұрғындарды алдын ала ескертуге мүмкіндік береді.

Ең тән белгілерге мыналар жатады:

1. Жанартау маңындағы сейсмикалық белсенділіктің күшеюі магманың қозғалып, жарықтардың пайда болғанын көрсетеді. Жер сілкіністері жиілеп, күшейген сайын ішкі энергияның жиналғаны байқалады.
2. Таудың бетіндегі өзгерістер – магмалық камерадағы қысым өскенде жер беті көтеріліп, кратер кеңейеді, жаңа жарықтар пайда болады.
3. Фумаролдар мен жарықтар арқылы газ бөлінуі күшейеді, газ құрамы өзгереді. Күкірт иісі мен түтін – жанартаудың белсенділігінің айқын белгісі.
4. Жанартау маңындағы топырақ пен судың температурасы біртіндеп өседі. Ыстық бұлақтар белсендірек ағады, жаңа бу шығатын саңылаулар пайда болуы мүмкін.
5. Жанартау маңындағы өзендер мен жылғалардың құрамы өзгеріп, суда минералдар мен газдар көбейеді. Судың лайлануы, иістің немесе бөтен қоспалардың пайда болуы атқылауға дейінгі белгілердің бірі.

Осындай белгілер дер кезінде қауіптің алдын алуға және тұрғындарды эвакуациялауға көмектеседі.

Атқылау қарсаңында болатын процестер

Магмалық камерадағы қысым шекті деңгейге жеткенде, жер астында күрт әрі қайтымсыз өзгерістер басталады. Магма жарықтар мен каналдар арқылы тез жоғары көтеріледі.

Бұл сәтте мынадай құбылыстар орын алуы мүмкін:

• магма жыныстарды ығыстырып, бұрынғы және жаңа каналдарды кеңейтеді;
• газ қысымы күрт өсіп, магма көбік тәрізді болып, сұйығырақ күйге енеді;
• ыстық газдар жоғары ұмтылып, жанартаудың әлсіз жерлерінен сыртқа шығуға тырысады;
• кейде кратер қабырғасының жартылай опырылуы магманың сыртқа шығуын жеделдетеді;
• бұл жүйе буы мен лаваны сыртқа шығаруға дайындалған аса қызған қазандай күйге енеді.

Атқылауға бірнеше сағат не күн қалғанда күшті жерасты дүмпулері, бу мен түтіннің кенет шығуы байқалуы мүмкін.

Жанартау атқылауға дейін – бұл қысым, температура және химиялық реакциялар арпалысатын өте күрделі әрі серпінді жүйе. Барлық осы құбылыстар табиғаттың аса қуатты жарылысын дайындайды. Жанартау ішіндегі процестерді түсіну арқылы ғалымдар атқылауды болжап, Жердің таңғаларлық құпияларын ашуға мүмкіндік алады.