Қатты аяздар мен полярлық құйындар туралы 27 қызықты деректер

Жердің көптеген өңірлерінде қыс тек қана әсем көріністермен емес, шынымен де ерекше ауа райы құбылыстарымен таңғалдыра алады. Қатты аяздар мен тылсым полярлық айналымдар ғалымдар мен саяхатшылардың, солтүстік ендіктердегі тұрғындардың қызығушылығын тудырып келеді. Мұндай құбылыстар сирек деп ойлағандар қателеседі, себебі олар климатқа, тірі табиғатқа, тіпті адамдардың күнделікті өміріне айтарлықтай ықпал етеді. Қазіргі заманғы технологиялар арқылы ғылым осы табиғи күштердің қалай пайда болатыны мен әрекет ететіні туралы көптеген тың деректерді анықтады. Назарларыңызға қатты аяздар мен полярлық айналымдар туралы жиырма жеті қызықты және аз белгілі факті ұсынылады, бұл мәліметтер табиғаттың осы ерекше құбылыстарына жаңа көзқараспен қарауға көмектеседі.

1. Жер бетінде ең төменгі ауа температурасы Антарктидадағы «Восток» станциясында 1983 жылдың шілде айында тіркелген. Бұл көрсеткіш минус 89,2 градусқа жетіп, барлық алдыңғы рекордтарды жаңартты және бүгінгі күнге дейін планетадағы ең төменгі температура болып саналады.
2. Полярлық айналым – бұл полюс маңында сағат тіліне қарсы бағытта айналатын өте суық әрі тығыз ауаның алып аймағы. Мұндай айналым ондаған километр биіктікте, кең ауқымды қамти алады.
3. Солтүстік жарты шарда полярлық айналым Арктика үстінде, ал оңтүстік жарты шарда Антарктидада орналасады. Бұл екі құбылыс бүкіл планета бойынша температураның таралуына айтарлықтай әсер етеді.
4. Полярлық айналым әлсіреген кезде, аномальды суық ауа оңтүстік аймақтарға дейін жетіп, әдетте мұндай температуралар болмайтын өңірлерге қатты аяз әкелуі мүмкін. Бұл құбылыс АҚШ пен Еуропада мұзды борандардың пайда болуына себеп болады.
5. Қатты аяз кезінде адамның әдеттегі әрекеттері үлкен сынақтан өтеді – металл заттар теріге бірден жабысады, ал телефон секілді құрылғылардағы батареялар химиялық реакциялардың баяулауынан тез босайды.
6. Полярлық айналымдар ұзаққа созылатын қар жауу, дауыл және күрт суық сияқты экстремалды ауа райы құбылыстарының қалыптасуымен тығыз байланысты. Олардың әрекетін болжау өте қиын, өйткені көп факторларға тәуелді.
7. Қатты аяз кезінде ауада өте ұсақ мұз кристалдары пайда болып, олар күн сәулесін шағылыстырып, ерекше әсем «алмас шағылысы» деп аталатын оптикалық құбылыс тудырады.
8. Арктикада минус 40 градустан төмен температурада адамның тынысы лезде қалың тұманға айналады, ол ұсақ мұз бөлшектерінен тұрады. Бұл әсер ашық жерде жақсы байқалады.
9. Полярлық айналымнан туындайтын жел кейде дауыл деңгейіне жетіп, теңіздегі кемелерге қауіп төндіреді және атмосферадағы алыс аймақтарға да ықпал етеді. Олардың әсері мыңдаған километр қашықтықта сезілуі мүмкін.
10. Солтүстік аймақтарда тіршілік ететін құстар қатты аязда тірі қалу үшін қауырсындарының ерекше құрылымының және жылуды аз жоғалту қабілетінің арқасында бейімделген. Кейбір түрлер қатты суықта жартылай ұйқыға кетеді.
11. Қатты аяз «мұзды жаңбыр» деп аталатын құбылысты тудырады – мұнда су тамшылары жерге жеткенде бірден мұзға айналады. Бұл қауіпті құбылыс көліктер мен инфрақұрылым жұмысына кедергі келтіреді.
12. Полярлық айналымдар атмосфераның айналымында маңызды рөл атқарады, экватор мен полюстер арасында ауа массаларының алмасуын қамтамасыз етеді. Олардың динамикасы Жердің алыс бұрыштарында да ауа райына әсер етеді.
13. Өте суықта пластик пен резеңке сынғыш болып кетеді. Сондықтан полярлық экспедицияларға арналған техника мен киім арнайы материалдардан жасалады.
14. Канада мен Ресейдің кейбір қалалары полярлық айналымның әсерін жиі сезінеді – қыс кезінде температура минус 50 градустан төмен түсіп, қатты жел боран мен көктайғақ туғызады.
15. Полярлық айналым стратосфералық және тропосфералық болып екіге бөлінеді, ал атмосфераның жоғарғы қабаттарында температура кейде минус 80 градусқа дейін жетеді. Бұл үдерістер метеорологтар мен климатологтар үшін ерекше зерттеу нысанына айналған.
16. Қатты аяз «мұзды тұман» құбылысына себеп болады – бұл кезде көліктер, адамдар, тіпті ағаштар да ауада қалың мұз кристалдарынан құралған бұлттың ішінде көрінбей қалады.
17. Солтүстік ендіктерде қатты суық «наледь» деп аталатын қалың мұз қабаттарының пайда болуына ықпал етеді. Бұл өзендер мен жолдарды жауып, көлік пен адамдардың қозғалысын қиындатады.
18. Жерде ғана емес, Күн жүйесіндегі басқа планеталарда да өз полярлық айналымдары бар – мысалы, Сатурн мен Юпитерде бұл құбылыстар өте үлкен ауқымда байқалады және астрономдар үшін аса қызықты нысанға айналды.
19. Кейде полярлық айналым әлсіреп, бірнеше шағын жүйеге бөлініп кетеді. Бұл әртүрлі аймақтарда ауа райының күрт өзгеруіне – кейде жылынуға, кейде қатты аязға алып келеді.
20. Қатты аяз жағдайында жануарлардың бейімделу тәсілдері таңқалдырады – мысалы, ақ аюлардың терісі мен теріасты май қабаты қалың әрі жылуды жібермейді.
21. Полярлық айналым құстар мен жануарлардың қоныс аудару мерзімі мен бағытын өзгертеді. Бұл өз кезегінде тұтас аймақтардың экожүйесіне әсер етеді.
22. Экстремалды аяз жылу жүйесіне салмақ салады – ғимараттарды жылытуға бірнеше есе көп энергия қажет болады, бұл электр энергиясының үзілуіне және тарифтердің өсуіне себеп болады.
23. Ерекше суық қыстар ауыл шаруашылығына әсер етеді – көптеген өсімдіктер ұзақ аязға шыдай алмайды, бұл өнімге және азық-түлік қауіпсіздігіне әсер етеді.
24. Қатты аязда ағаш ерекше қасиетке ие болады – ол қатаяды, бірақ икемділігін жоғалтады. Бұл солтүстік елдерде үй салғанда белгілі бір ағаш түрлерін пайдалануға себеп болады.
25. Кейбір микроағзалар нөлден төмен температурада тіршілік етіп, көбейе алады. Ғалымдар осындай ағзаларды ғарышты игеру саласында зерттеп жатыр.
26. Тарихта полярлық айналым соғыс операцияларының нәтижесіне әсер еткен оқиғалар болған – ауа райының күрт өзгеруі армияларды күтпеген жағдайға ұшыратқан.
27. Қазіргі заманғы метеорологиялық спутниктер мен компьютерлік модельдер полярлық айналымдар мен қатты аяздың жүрісін дәл болжауға мүмкіндік береді, бұл адамдарға қатаң қысты алдын ала жоспарлап, дайындалуға көмектеседі.

Қатты аяздар мен полярлық айналымдар – табиғаттың ерекше әрі таңғаларлық көріністерінің бірі. Олардың әсері тек экологияға ғана емес, экономикаға, халықтың денсаулығына және күнделікті тұрмысқа да таралады. Бұл құбылыстардың қаупі болғанымен, олар ғалымдарды жаңа зерттеулерге шабыттандырады және адамдарды табиғаттың құдіретіне бас иуге жетелейді. Мұндай экстремалды құбылыстарды түсіну адамзатқа олардың салдарын жеңілдетуге, әрі өркениет пен табиғат арасындағы үйлесімді сақтауға мүмкіндік береді.