Археологиялық табылымдар не айтып бере алады

Адамзат тарихы әлі де толық ашылмаған көптеген құпияларды жасырып жатыр. Сол құпиялардың сырын ашуға көмектесетін маңызды құралдардың бірі – археологиялық зерттеулер. Жер қойнауынан табылған әрбір зат – көне дәуірлер туралы құнды мәлімет көзі. Мұндай табылымдар ежелгі адамдардың тұрмысы, нанымы, технологиясы мен қоғамдық қатынастары жөнінде түсінік береді. Археология өткеннің тынысын сезінуге, тарихты нақты деректермен зерделеуге мүмкіндік жасайды.

Археологиялық табылымдардың маңызы

Жер астынан табылған артефакттар өткен дәуірлердің болмысын ғылыми тұрғыда түсінуге жол ашады. Олар жазба деректерді дәлелдеп қана қоймай, кейде олармен қайшы келіп, жаңа болжамдар жасауға итермелейді. Кейде бір ғана қарапайым ыдыс сынығының өзі ұзақ шежірелерден артық мәлімет беруі мүмкін.

1. Археология адамның қоғамдық қатынастарды қалай қалыптастырғанын түсінуге көмектеседі. Елдімекендердің орналасуы мен құрылымдарына қарап, әлеуметтік рөлдердің өзгерісін анықтауға болады.
2. Күнделікті тұрмыстық заттар қандай шикізаттар қолданылғанын, қандай еңбек құралдары кең таралғанын және қандай шеберліктер бағаланғанын көрсетеді. Бұл жазба деректері жоқ халықтар үшін аса маңызды.
3. Табылған заттар арқылы көне халықтар арасындағы сауда байланыстары да анықталады. Мысалы, алыс аймақтан шыққан бұйымдардың табылуы сауда жолдары мен алмасу ауқымын көрсетеді.
4. Қабірлер мен культтік нысандар діни наным-сенімдер мен салт-жоралар туралы түсінік береді. Рәсімдердің күрделілігі сол қоғамның рухани дүниесі жайлы маңызды деректер ұсынады.

Сонымен қатар, археология материалдық мәдениетпен қатар адамның дүниетанымын да зерттеуге мүмкіндік береді.

Археологтар нені табады

Археологиялық зерттеулер барысында табылатын әртүрлі заттар тарихтың түрлі қырын ашады. Кейбір табылымдар сиректігімен және жақсы сақталуымен ерекше құнды саналады.

• қыш ыдыстар мен олардың сынықтары;
• қару-жарақ, жебе ұштары, қанжарлар мен дулығалар;
• металлдан, тастан немесе әйнектен жасалған әшекейлер;
• тұрмыстық бұйымдар: ұршықтар, май шамдар, инелер, тарақтар;
• жануарлар мен адам сүйектері;
• жартастардағы суреттер мен жазу қалдықтары;
• құрылыс материалдары мен ескі ғимараттардың негіздері.

Кейбір ұсақ бөлшектердің өзі тарихшылар үшін таптырмас дерек көзі бола алады.

Табылымдарды қалай түсіндіреді

Археологиялық артефакттарды дұрыс түсіндіру – кешенді талдауды талап ететін күрделі үдеріс. Ғалымдар тек затты ғана емес, оның қандай жағдайда, қай қабаттан табылғанын да ескереді. Өзге аймақтардан табылған ұқсас заттармен салыстыру арқылы нақты тұжырымдар жасалады.

• табылымның орналасу орны мен жағдайы аса маңызды;
• жер қабаттарының тізбегі (стратография) заттың қай кезеңге тиесілі екенін көрсетеді;
• жазба деректермен салыстыру зерттеуді тереңдете түседі;
• радиокөміртекті және басқа зертханалық әдістер арқылы заттың жасын нақтылауға болады.

Осындай кешенді тәсіл археологияны жорамал емес, дәлелді ғылымға айналдырады.

Тарихқа әсер еткен белгілі табылымдар

Кейбір археологиялық жаңалықтар адамзат тарихын тану жолында шешуші рөл атқарды.

1. Троя қаласының қазбалары Гомердің эпостарындағы оқиғалардың нақты географиялық негізі бар екенін дәлелдеді. Генрих Шлиман бастаған зерттеулер бұл қаланың өмірде болғанын көрсетті.
2. Мысырдағы Тутанхамонның қабірі көне Египеттегі тұрмыс пен наным-сенімдер туралы теңдессіз мәліметтер берді. Қабір ішіндегі бұйымдар өз сәні мен әртүрлілігімен таңдай қақтырады.
3. Қытайдағы терракот сарбаздар армиясы Цинь Шихуанды ұлықтайтын көркем әрі тарихи ескерткіш болып есептеледі. Мыңдаған глиня сарбаздардың әрқайсысы өзінше бейнеленген.
4. Денисов үңгіріндегі табылымдар жаңа ежелгі адам түрін ашуға сеп болды. Бұл Homo sapiens эволюциясын зерттеуде жаңа кезең бастады.

Мұндай жаңалықтар тек ғылым үшін ғана емес, адамзаттың өз өткенімен байланысын сезінуі үшін де маңызды.

Қазіргі заман мен археология

Бүгінгі күні археология жоғары технологиялардың көмегімен жаңа деңгейге шықты. Спутниктік түсірілім, георадарлар мен лазерлік сканерлеу әдістері ескі нысандарды жер астынан қазбай-ақ анықтауға мүмкіндік береді. Бұл тәсілдер тарихи мұраларды сақтай отырып зерттеу жүргізуге жол ашады.

• сандық технологиялар арқылы ежелгі құрылыстардың үлгілері жасалады;
• ДНҚ талдауы арқылы көне халықтардың шығу тегі мен қоныс аудару жолдары анықталады;
• түрлі сала мамандары бірігіп зерттеу жүргізеді: археологтар, генетиктер, химиктер мен тарихшылар;
• табылған мәліметтер туризм, білім беру мен киноөндіріс салаларында қолданылады.

Осының арқасында археология ғылымнан тыс, заманауи мәдениеттің бір бөлігіне айналып отыр.

Археологиялық табылымдар – бұл жай ғана ескі заттар емес, олар – уақыт тереңінен жеткен үндер. Олар бізге тарихты сезінуге, ата-бабаларымыздың өмірін түсінуге көмектеседі. Мұндай деректер өткеннің өміршеңдігін дәлелдейді, ал оны зерттеу арқылы біз болашағымызға тереңірек көз сала аламыз. Әрбір жаңа табылым – ғылым үшін ашылған жаңа есік, адамзат үшін таным мен шабыт көзі. Тарихпен байланыс осындай нақты дәлелдер арқылы жанданады.