Бірінші су сорғышты кім ойлап тапты

Адамзат ежелден бастап суды жоғары көтерудің түрлі тәсілдерін іздеп келген. Су көздерінен алшақ орналасқан ауылдарда немесе құрғақшылық жиі кездесетін өңірлерде бұл қажеттілік одан да өзекті бола түсті. Уақыт өте келе суды тасымалдау технологиялары жетілдіріліп, қарапайым құрылғылардан бастап күрделі инженерлік жүйелерге дейін дамыды. Әрбір осындай жетістік артында өнертапқыштардың, ойшылдардың еңбегі жатыр. Ал нақты су сорғысы қашан және кім тарапынан жасалды деген сұраққа жауап беру үшін тарихқа үңілу керек.

Ежелгі су көтергіш құрылғылар

Алғашқы сорғыға ұқсас қарапайым тетіктер шадуф пен Архимед бұрандасы болды. Олар суды төменнен жоғарыға көтеруге мүмкіндік берді, бірақ қысым арқылы емес, негізінен адамның немесе жануардың физикалық күшін пайдаланатын.

• шадуф – бір ұшында жүк, екінші жағында шелек ілінген ұзын тұтқалы иінтірек;
• Архимед бұрандасы – ішкі жағында спиралі бар көлбеу түтік, ол айналғанда суды жоғарыға жылжытады;
• Месопотамия мен Мысырда су дөңгелектері пайдаланылған, оларды көбіне өгіздер немесе құлдар айналдырып отырған;
• Ежелгі Үндістанда шынжырлы көтергіштер мен шелектері бар механизмдер қолданылған;
• мұндай құрылғылар кейінгі жетілдірулерге негіз болды, бірақ олар қысым арқылы жұмыс істейтін қазіргі сорғылардың принципіне сай келмейді.

Бұл құрылғыларды су сорғысы деп атауға болмайды, өйткені олар суды жабық жүйе арқылы итеріп шығармай, тек көтеріп отырған.

Алғашқы шынайы сорғылар және олардың авторлары

Нағыз сорғы механизмдерінің тарихы антикалық дәуірде басталды. Бұл кезеңде сұйықтықты қысым арқылы жылжытатын техникалық жүйелер алғаш рет сипатталған.

1. Александриялық Герон – су сорғысын алғаш сипаттағандардың бірі саналады. Оның «Пневматика» атты еңбегінде екі поршеньді цилиндр арқылы суды бір ыдыстан екіншіге айдайтын тетік көрсетілген. Мұнда поршеньдер сұйықтықты қысып, оны күшпен сыртқа шығаратын. Герон сызбалар мен егжей-тегжейлі сипаттамалар қалдырған, бұл кейін құрылғыны нақты жасап көруге мүмкіндік берді.
2. Сиракуздық Архимед те су көтеру жүйелерін жасауда өз үлесін қосты. Ол гидростатиканың негізгі заңдылықтарын зерттеп, олардың негізінде түрлі инженерлік құрылғылар ойлап тапты. Архимед бұрандасы кең тарағанымен, ол ойлап тапқан басқа да идеялар келешекте сорғылардың дамуына ықпал етті.
3. Қытай ғалымы Цзянь Чжун – қысым мен бу күшіне негізделген күрделі жүйелерді сипаттаған. Оның еңбектері Батыс әлемінде аз танымал болса да, тарихи деректер бойынша, ол да су тасымалдау техникасының дамуына елеулі әсер еткен.

Осылайша, су сорғысының авторы ретінде бір ғана адамды атау қиын, бірақ алғашқы нақты техникалық шешімдер антикалық кезеңде пайда болғаны анық.

Орта ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріндегі даму

Антикалық мәдениеттер құлағаннан кейін, техникаға қатысты білім мұсылман және христиан монастырларында сақталып, өңделе түсті. Қайта өрлеу кезеңінде Еуропа ғалымдары ежелгі грек және рим трактаттарын қайта зерттей бастады.

• араб инженерлері грек мұраларын дамытып, ирригациялық жүйелерде су қысымын пайдалана бастады;
• XV ғасырда Леонардо да Винчи поршеньді және орталықтан тепкіш сорғылардың сызбаларын жасады, олар өз дәуірінен жүздеген жылға озық болды;
• XVI ғасырда Германияда шахталардан суды айдап шығаратын ағаштан жасалған көпкамералы сорғылар жасалды;
• XVII ғасырда француз өнертапқышы Дени Папен бу күшімен жұмыс істейтін сорғыны жасап шығарды, бұл өнеркәсіптік революцияның бастамасына айналды.

Осы жаңалықтар су айдау технологиясын күрделендіріп, оны әртүрлі салаларда қолдануға жол ашты.

Су сорғысының маңыздылығы

Су сорғысы адам өмірінің көптеген салаларында төңкеріс жасады. Ол тек суды көтеру ғана емес, инженерия мен өнеркәсіп дамуына да серпін берді.

• батпақты жерлерді құрғатып, егіншілікке жарамды аймақтарды кеңейтуге мүмкіндік берді;
• кеніштердегі суды айдау арқылы пайдалы қазбаларды өндіруді жеңілдетті;
• су құбырларын орнатуға жағдай жасап, қалалық инфрақұрылымды жақсартты;
• қысымды пайдалана отырып, өрт сөндіру, жылыту және бау-бақша суару жүйелерін жетілдірді;
• сорғы жүйелерінің дамуы іштен жанатын қозғалтқыштар мен турбиналардың негізін қалады.

Бүгінгі күнде тұрмыста да, өндірісте де қолданылатын көптеген құрылғылар (мысалы, кір жуғыш машиналар, кофемашиналар) осы қарапайым, бірақ тапқыр идеяға негізделген.

Су сорғысының тарихы – адамзаттың табандылығы мен ізденісінің айғағы. Бір адамның еңбегіне ғана тіреп қою әділетсіз болар еді, себебі әрбір кезеңде өз жаңалығын ұсынған ойшылдар мен инженерлер болды. Олардың ортақ мақсаты – суды игеру арқылы өмір сапасын жақсарту. Бүгінгі озық технологиялар сол тарихи ізденістердің заңды жалғасы болып отыр.