Цунами қалай пайда болады?

Табиғат құбылыстары адамдарда әрдайым таңданыс пен құрмет тудырады, себебі табиғи күштер санаулы минутта тіршіліктің қалыпты ағымын түбегейлі өзгертіп жібере алады. Ең жойқын табиғи апаттардың бірі – цунами, алып су толқындары, олар жағаға соғылып, арты орасан зардап әкелуі мүмкін. Цунамидің пайда болу себептерін және оның қалыптасу механизмін түсіну – табиғи апаттардың салдарын азайту және адамдарды құтқару үшін өте маңызды. Осындай қауіпті толқындар қалай түзіледі, олардың күші неге байланысты және не себепті кейде нағыз апатқа айналады?

Цунамидің пайда болу себептері

Цунамидің пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес – оны әрдайым судың үлкен массасын жылжытатын қуатты табиғи процестер тудырады. Көбінесе мұндай құбылыстар теңіз түбіне немесе оған жақын жерлерге күрт және күшті әсер ету нәтижесінде пайда болады. Цунамидің негізгі себептеріне назар аударайық:

• суасты жер сілкіністері ең жиі кездесетін себеп, онда алып тектоникалық плиталардың жылжуы су массасының орнын ауыстырады;
• суасты және жағалаудағы жанартаулардың атқылауы кенеттен су көлемінің жылжуына себеп болады, бұл күшті толқындарды тудырады;
• таудан теңізге құлаған көшкіндер, егер құлаған жыныстың көлемі үлкен болса, алып толқынның пайда болуына әкеледі;
• мұхитқа үлкен метеориттің құлауы соққы толқынын тудырады, ол кейін цунамиге айналады;
• кейде цунамиді қуатты жарылыстар, соның ішінде адам әрекетінен болған жарылыстар да қоздыруы мүмкін, бірақ мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі.

Бұл себептердің әрқайсысы теңіз бетін қозғалысқа келтіреді, энергия судың бетімен алыс қашықтыққа таралады.

Цунами толқыны қалай қалыптасады

Цунамидің пайда болу процесі – орасан зор күш пен энергияны қамтитын күрделі физикалық құбылыс. Ең алдымен бүкіл энергия бір нүктеде босап шығады, кейін ол барлық су кеңістігіне таралып, бірте-бірте қуатты толқынға айналады.

Бұл үдерістің негізгі кезеңдерін келесідей сипаттауға болады:

1. Теңіз түбінің кенеттен жылжуы немесе басқа қуатты әсер судың үлкен көлемінің жоғары не төмен жылжуына әкеледі. Бұл – ұзын толқынның пайда болуының алғашқы сәті, ол ашық теңізде байқалмайды.
2. Толқын эпицентрден өте жоғары жылдамдықпен, кейде сағатына 700–800 шақырымға дейін таралады. Теңізде толқынның биіктігі аз, бірақ ұзындығы жүздеген шақырымға созылады.
3. Жағаға жақындаған сайын судың тереңдігі азайып, толқынның жылдамдығы күрт төмендейді, ал оның биіктігі күрт өседі. Теңіз түбінде жиналған энергия жағада алып су қабырғасына айналады.
4. Цунамидің толқыны жағаға бірнеше рет кезекпен келуі мүмкін, олардың арасында аздаған үзіліс болады. Көп жағдайда бірінші толқын ең биік емес, жойқын әсер кейінгі толқындардан болуы ықтимал.
5. Су жағаға жетіп, қатты күшпен қайта кері қайтады, жолындағының бәрін ілестіріп кетеді. Кері қайтқан толқын да алдыңғыдай қауіпті болуы мүмкін.

Бұл кезеңдер мұхиттың терең түбіндегі аз ғана қозғалыс жағалауда алапат апатқа әкелуі мүмкін екенін көрсетеді.

Цунамидің жойқын күшінің себептері

Цунамидің жойқын әсері тек толқынның биіктігіне ғана емес, оның тасымалдайтын энергиясының көптігіне байланысты. Тіпті шағын толқынның өзі, егер ол жылдам әрі кең аумаққа таралса, айтарлықтай шығын әкелуі мүмкін. Қосымша қауіп – цунамидің кенеттен пайда болуы мен халықты дер кезінде ескерту қиындықтары.

Жойқын күштің негізгі себептері:

• толқындардың мұхит арқылы өте жоғары жылдамдықпен қозғалуы;
• қысқа уақыт ішінде жағаға орасан су массасының жетуі;
• бірнеше толқынның бірінен соң бірі келуі;
• жаға бедерінің әсері, бұл соққыны күшейтуі мүмкін;
• цунамидің кенеттен келуінен халықтың эвакуацияға уақыт таппауы.

Осы факторларды түсіну табиғи апаттарға дайындықты жақсартып, оның салдарын азайтуға мүмкіндік береді.

Цунами – табиғаттың күштілігін айқын көрсететін құбылыс, бірнеше қауіпті факторлар бір уақытта іске қосылғанда оның қуаты бірнеше есе артады. Қауіпті дер кезінде анықтау және заманауи технологиялар ғана адамдарды аман сақтап қалуға көмектеседі. Цунами механизмін зерттей отырып, адамзат мұхитпен үйлесімді өмір сүруді, оның қуатын құрметтеуді үйренеді.