Ежелгі заманда неше материк болған?

Бүгінгі таңда біз картадан мұхиттар мен теңіздер бөлген қалыпты материктердің шекараларын көреміз. Алайда миллиондаған жылдар бұрын Жер беті мүлде басқа кейіпте болған. Үлкен құрлық массивтері бірігіп алып континенттерді құраған, уақыт өте келе олар бөлініп, жаңа құрылымдар түзген. Мұндай үдерістер климатты, жануарлар мен өсімдіктердің таралуын және эволюция бағытын айқындады. Әлемнің қалай қалыптасқанын түсіну үшін ежелгі материктерге және олардың ерекшеліктеріне назар аударған жөн.

Алғашқы суперконтиненттер

Геологтар Жер тарихында бірнеше суперконтиненттердің болғанын айтады. Олар литосфералық плиталардың қозғалысы арқылы бірігіп, кейін бөлініп кеткен.

1. Ең көне суперконтиненттердің бірі – Ваальбара. Ол шамамен 3,1 миллиард жыл бұрын пайда болған және алғашқы ірі құрлық массаларының бірі болып саналады. Оның бар екенін Африка мен Австралиядан табылған ежелгі жыныстар дәлелдейді.
2. Кейінірек Ур атты суперконтинент қалыптасты. Оның жасы 3 миллиард жылға жуық, әрі қазіргі көптеген плиталардың бастауына айналған. Көлемі шағын болғанымен, биосфера дамуына маңызды ықпал етті.
3. Колумбия немесе Нуна шамамен 1,8 миллиард жыл бұрын өмір сүрді. Ол кейінгі материктердің негізін құрайтын ірі блоктарды біріктірген. Оның ыдырауы мұхиттардың таралуын өзгертіп, климаттық қайта құруларға себеп болды.

Бұл көне материктер геологиялық үдерістердің бастауын түсінуге көмектеседі. Олар Жердің болашақ бейнесін қалыптастырған ұзақ өзгерістер тізбегінің алғашқы буыны болды.

Пангея және Гондвана

Барлық суперконтиненттердің ішінде Пангея ерекше орын алады. Ол Жер тарихындағы ең ауқымды құрлық бірігуімен белгілі.

• пангея шамамен 335 миллион жыл бұрын пайда болып, 160 миллион жылға жуық өмір сүрді;
• оның аумағында алғашқы динозаврлар мен басқа да көне жануарлар тіршілік етті;
• біртұтас құрлық планетаның климатын анықтап, орталық бөлігінде шөлдерді, ал шетінде ылғалды аймақтарды қалыптастырды;
• оңтүстік бөлігі Гондвана деп аталды, оған Африка, Оңтүстік Америка, Антарктида, Австралия және Үндістан кірді.

Пангеяның болуы геологиялық тарихтағы маңызды кезең болды. Оның ыдырауы қазіргі материктердің қалыптасуына алып келді.

Лавразия мен Гондвана

Пангея бөлінген кезде Жер бетінде екі ірі құрлық массиві пайда болды. Бұл оқиға тіршіліктің әрі қарай дамуына айтарлықтай әсер етті.

1. Солтүстікте Лавразия құрылды. Оның құрамына Солтүстік Америка, Еуропа және Азияның көп бөлігі кірді. Уақыт өте келе ол қазіргі материктерге бөлінді.
2. Оңтүстік бөлікте Гондвана сақталды. Кейіннен ол бөлініп, Оңтүстік Америка, Африка, Австралия, Антарктида және Үндістанға айналды.
3. Бұл өзгерістер мұхит ағындарын түрлендіріп, жаңа климаттық аймақтардың қалыптасуына әкелді. Нәтижесінде жануарлардың көшу бағыттары мен өсімдіктердің таралуы өзгерді.

Лавразия мен Гондвана қазіргі материктердің орналасуына негіз болды. Олардың ыдырауы плиталардың ұзақ қозғалыс цикліне нүкте қойды.

Қазіргі ғылыми түсінік

Бүгінгі таңда ғалымдар көне материктерді палеомагниттік деректер мен геохимиялық талдаулар арқылы зерттеуде. Бұл әдістер ежелгі Жердің бейнесін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

Негізгі қорытындылар мынадай:

• материктер миллиардтаған жылдар бойы бірнеше рет қосылып, қайта бөлінген;
• әр жаңа суперконтинент тіршілікке ерекше жағдай туғызған;
• плиталар қозғалысы әлі де жалғасуда, сондықтан миллиондаған жылдардан кейін Жер тағы да біртұтас материкке айналуы мүмкін;
• көне құрлықтардың тарихы планетаның болашағын болжауға көмектеседі.

Мұндай білім Жер бетінің өзгерістерін ауқымды әрі үздіксіз үдеріс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар пайдалы қазбалардың таралуын және биологиялық түрлердің эволюциясын түсіндіреді.

Ежелгі материктердің тарихы Жердің бейнесі ешқашан өзгеріссіз болмағанын дәлелдейді. Үлкен құрлық массивтері қайта-қайта бірігіп, бөлініп, қазіргі әлемді қалыптастырды. Бұл қозғалыстар қазір де жалғасуда және планетаның тірі әрі өзгермелі табиғатын айғақтайды. Материктердің өткенін білу геология, климат және тіршілік эволюциясының байланысын тереңірек түсінуге көмектеседі.