Ғаламдық карталарды кім ойлап тапты

Адамзат ежелден-ақ өзін қоршаған әлемді тануға және оны бейнелеуге ұмтылды. Жердің құрылымын түсінуге деген ынта алғашқы географиялық сызбалар мен қарапайым суреттердің пайда болуына себеп болды. Уақыт өте келе адамдар материктердің, теңіздердің және таулардың шекараларын дәлірек бейнелеуді меңгеріп, түрлі деректерді біріктіруге тырысты. Осылайша бүкіл жер шарын қамтитын әлемдік карталарды жасау қажеттігі туындады. Мұндай карталардың тарихы талай жұмбаққа, ғылыми жетістіктерге және зерттеушілердің ерен еңбектеріне толы.

Әлемдік карталар идеясының пайда болуы

Бүкіл Жерді бейнелеуге алғаш талпыныстар көне өркениеттердің планетаның формасы туралы түсініктерімен тығыз байланысты болды. Ежелгі ойшылдар әлемнің құрылымын талқылап, оның шекараларын анықтауға тырысты. Алайда нағыз әлемдік карталарды жасау үшін география мен астрономия салаларындағы білім ғана емес, сонымен қатар ерекше қиял мен батылдық керек еді.

Картографияның іргетасы көне мәдениеттерде қаланды. Ол кездегі алғашқы сызбалардың басты ерекшеліктері мыналар болды:

• бейнелердің қарапайым әрі шартты болуы;
• географиялық нысандардың мифологиялық элементтермен ұштасуы;
• жергілікті сауда жолдары мен аймақтық мүдделерге басымдық берілуі;
• материктер мен теңіздердің пішінін анықтаудағы дәлсіздік;
• суреттердің тері, балшық секілді табиғи материалдарға түсірілуі.

Мұндай сызбалар бүгінгі күнгі карталарға ұқсамаса да, олар карта жасау ғылымының бастамасы болып саналады.

Маңызды өнертапқыштар мен даму кезеңдері

Бірінші суреттерден нағыз әлемдік карталарға дейінгі жол мыңдаған жылға созылды және бұл жолда ірі ғалымдар мен саяхатшылардың есімдері ерекше орын алады. Осы дамуда бірнеше негізгі тұлға мен оқиға айрықша маңызды.

1. Пифагор мен көне грек ойшылдары алғаш рет Жердің шар тәрізді екенін айтты. Бұл идея кейінгі картографтарға планетаны тұтас нысан ретінде қарастыруға мүмкіндік берді.
2. Клавдий Птолемей біздің дәуіріміздің II ғасырында алғашқы атластардың бірін құрастырып, сол кездегі әлем туралы мәліметтерді бір жерге жинады. Оның «География» атты еңбегі тек карталар ғана емес, оларды құрастыру әдісін де қамтыды.
3. XII ғасырда Аль-Идриси Сицилия королі Рожер II үшін әйгілі әлем картасын жасады. Бұл карта сол кездегі белгілі әлемнің барлығын дерлік қамтып, араб және еуропалық дәстүрлерді тоғыстырды.
4. XVI ғасырда Герард Меркатор цилиндрлік проекцияны ойлап тауып, Жер шарын жазық бетке барынша дәл бейнелеуге мүмкіндік берді. Оның еңбектері теңізде жүзу мен географияның дамуына жаңа серпін берді.
5. Қазіргі заманда спутниктік түсірілімнің пайда болуы арқылы ғалымдар бүкіл планетаның ең дәл кескіндерін жасай алды. Жаңа технологиялардың арқасында бүгінде әр адам Жер шарын ұсақ-түйегіне дейін көре алады.

Осы кезеңдердің әрқайсысы адамзаттың Жер туралы түсінігін кеңейтіп, әлемдік карталардың дамуына үлес қосты.

Әлемдік карталардың мазмұны қалай өзгерді

Уақыт өткен сайын әлемдік карталардың сыртқы келбеті ғана емес, мазмұны да айтарлықтай өзгерді. Әр дәуірдегі карталар сол уақыттағы білім деңгейі мен дүниетанымды көрсетті.

Картография тарихында мынадай ерекшеліктерді атап өтуге болады:

• Ұлы географиялық ашулар дәуірінен кейін жаңа құрлықтар карталарға енгізіле бастады;
• жағалау сызықтары мен бедердің нақтылануы;
• саяси шекаралар, қалалар мен сауда жолдарының картаға түсуі;
• тақырыптық карталардың пайда болуы – климаттық, геологиялық, демографиялық карталар;
• цифрлық технологиялар мен интерактивті сервис түрлерінің дамуы.

Картографиядағы әр жаңа кезең ғылым, білім және күнделікті өмірге жаңа мүмкіндіктер әкелді.

Әлемдік карталардың маңызы

Қазіргі заманда әлемдік карталар көптеген саланың ажырамас бөлігіне айналды. Оларды тек ғалымдар ғана емес, қарапайым адамдар да түрлі мақсатта қолданады. Практикада карталар мынадай мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:

1. Жердің географиясын зерттеу. Әлемдік карталар арқылы материктер, мұхиттар, тау жүйлері және өзге де нысандардың орналасу тәртібін білуге болады.
2. Саяхаттау және маршрут құру. Карталар кез келген өңірде тез бағдарлануға, сапарлар үшін тиімді бағыт құруға көмектеседі.
3. Табиғи және әлеуметтік процестерді талдау. Ғалымдар климат өзгерісі, халықтың қоныс аударуы, ресурстардың таралуы секілді құбылыстарды әлемдік сызбалар арқылы зерттейді.
4. Қауіпсіздік пен өзара әрекеттесуді қамтамасыз ету. Карта халықаралық миссияларды үйлестіру, құтқару жұмыстарын ұйымдастыру, көлікті басқару үшін аса маңызды.
5. Жаңа технологиялар мен сервистерді дамыту. Онлайн-карталар, навигаторлар, геоақпараттық жүйелер заманауи картографиялық мәліметтерге негізделеді.

Әлемдік карталарсыз туризм, ғылым, өнер және көптеген заманауи сервис түрлерін елестету мүмкін емес.

Әлемдік карталардың пайда болу тарихын зерттей отырып, адамзаттың қызығушылығы мен білуге ұмтылысы арқасында бүгінгі күннің озық таным құралдары пайда болғанына көз жеткізуге болады. Қазіргі заманда әр адам үшін картаға қолжетімділік – жаңа көкжиектер мен мүмкіндіктердің ашылуы. Карталар құрлықтарды, ұрпақтарды, мәдениеттерді біріктіре отырып, әлемнің өзара тығыз байланысын көрсетеді.