Кім барлық үй иттерінің арғы тегі болды

Ежелгі дәуірден бері адам өзін қоршаған жануарларды қолға үйретіп, олардан пайда көруге немесе серік етуге тырысқан. Алғашқы серіктердің бірі – ит, ол сенімге ие болып, адамдардың жанынан тұрақты орын алды. Бүгінгі өркениетті итсіз елестету қиын. Дегенмен, үй иттерінің нақты арғы тегі кім болғаны туралы сұрақ ғалымдарды әлі де толғандырады. Зерттеушілер көптен бері дәлелдер жинап, иттердің шығу тарихын және олардың қолға үйретілу жолын анықтауға ұмтылып келеді.

Шығу туралы теориялар

Иттердің пайда болуы жайлы бірнеше болжам бар. Көптеген ғалымдар олардың арғы тегі қасқыр болғанына келіседі. Алайда кейбір зерттеушілер арасында шибөрі немесе койот ықпалы да қарастырылады.

Қасқырдың рөлін дәлелдейтін негізгі уәждер:

• дене құрылысы мен бас сүйек пішініндегі ұқсастықтар;
• мінез-құлық әдеттерінің итке жақындығы;
• үйір құрып өмір сүру қабілеті;
• қазіргі генетикалық зерттеулер растаған жақын туыстық.

Бұл деректер үй иттерінің қалыптасуында қасқырдың шешуші рөл атқарғанын айқын көрсетеді.

Археологиялық деректердің үлесі

Археология иттердің ежелден адам серігі болғанын дәлелдейтін көптеген айғақтар береді. Қазба жұмыстары кезінде адамдармен бірге жерленген иттердің сүйектері табылды. Кейбір олжалардың жасы 14 мың жылдан асады.

1. Германияда адам мен ит бірге жерленген қорым табылған. Бұл жануардың көне қоғамдағы ерекше орнын дәлелдейді.
2. Сібірде мұз дәуіріне жататын ит қалдықтары табылды. Оларда қазіргі қасқырлардан өзгеше белгілер байқалды, бұл қолға үйретудің алғашқы кезеңдерін көрсетеді.
3. Таяу Шығыста қоныстардың қабырғаларына салынған ит суреттері анықталды. Бұл олардың аңшылыққа қатысып, адамдарға көмекші болғанын дәлелдейді.
4. Қытайдан табылған сүйектер үйде өсірілген иттерге тиесілі екені анықталды. Олар жабайы түрлерінен айырмашылығы бар еді, бұл арнайы өсірудің болғанын дәлелдейді.

Осындай археологиялық олжалар иттің адам өміріне өте ерте кезеңде енгенін көрсетеді.

Генетикалық зерттеулер

Қазіргі ғылым ДНҚ талдау арқылы иттердің тарихын ашып отыр. Генетикалық зерттеулер жабайы және қолға үйретілген түрлердің қай кезде ажырағанын анықтауға мүмкіндік берді.

Маңызды нәтижелер мынадай:

• көптеген заманауи тұқымдардың арғы тегі сұр қасқырға барып тіреледі;
• қолға үйрету әртүрлі аймақтарда дербес жүрген, сондықтан тұқым алуан түрлі;
• кейде басқа жабайы түрлермен будандасу жекелеген қасиеттерді күшейткен;
• аңшылық серіктес рөлінен достыққа бейімделу мінез-құлықтың өзгеруімен қатар жүрді.

Бұл қорытындылар иттің қолға үйретілуі күрделі әрі көпқырлы үдеріс болғанын айқындайды.

Иттің қоғамдағы орны

Иттер ежелден түрлі міндет атқарған. Олар қонысты қорғап, аң аулауға көмектескен және малды бағуда пайдаланылған. Уақыт өте келе ит адамға эмоциялық қолдау көрсететін серікке айналды.

Иттердің маңызды қызметтері мынадай болды:

1. Жайылым мен қонысты қорғау. Иттердің өткір естуі мен иіс сезуі адамды жыртқыштардан және жаулардан сақтауға мүмкіндік берді.
2. Аңшылықтағы көмек. Иттер олжаны тауып қана қоймай, оны қуып жетуге де қатысқан.
3. Мал бағу. Көптеген тұқымдар туа біткен инстинкттері арқылы малды айдап жүруге бейімделген.
4. Достық пен қарым-қатынас. Уақыт өте келе ит адал досқа айналып, серіктес ретіндегі рөлі күшейді.

Бұл қызметтер иттің адамзат өркениетінің дамуына зор үлес қосқанын дәлелдейді.

Үй иттерінің шығу тегі қасқырмен тығыз байланысты, ол қазіргі көптеген тұқымдардың арғы атасы саналады. Археологиялық олжалар мен генетикалық зерттеулер бұл үдерістің әртүрлі аймақта жүргенін және күрделі болғанын көрсетеді. Ит жабайы жыртқыштан сенімді серікке дейінгі ұзақ жолдан өтті. Оның тарихы табиғат пен мәдениеттің өзара ықпалдастығын айқын бейнелейді.