InfoRadar
Мазмұны
Мұхит — Жер бетіндегі ең күрделі әрі жұмбақ экожүйелердің бірі. Оның тереңдігі ғасырлар бойы зерттеліп келе жатқан құпияларға толы. Алайда мұхиттың кейбір бөліктерінде тіршілік мүлде дерлік тоқтайды, ал биологиялық әртүрлілік күрт төмендейді. Мұндай аймақтар «өлі зоналар» деп аталады және олар әртүрлі себептермен жылдан-жылға кеңейіп келеді. Аты қорқынышты естілгенімен, бұл аймақтарда да табиғаттың ерекше бейімделу қабілеті мен таңғаларлық құбылыстар кездеседі.
Өлі аймақ дегеніміз не
Өлі аймақ — бұл мұхит немесе теңіз бөлігінде еріген оттегінің мөлшері тым аз болатын су кеңістігі. Мұндай жағдайда судағы тіршілік иелерінің көпшілігі өмір сүре алмайды. Бұл құбылыстың пайда болуына табиғи процестермен қатар адам әрекеті де себеп болады. Әсіресе, өзендермен бірге теңізге ағып келетін тыңайтқыштар мен өндірістік қалдықтар басты рөл атқарады.
Мұндай аймақтарда гипоксия деп аталатын жағдай қалыптасады — яғни, судағы оттегінің мөлшері литріне 2 миллиграмнан төмен болады. Бұл жағдайда балықтар, ұлулар және басқа да тіршілік иелері жаппай қырылады.
Өлі аймақтардың пайда болу себептері
Мұндай аймақтар көбінесе халық тығыз орналасқан, ауыл шаруашылығы дамыған өңірлердің жағалауларында пайда болады. Төменде өлі зоналардың қалыптасуына әкелетін негізгі себептер келтірілген:
- теңізге құйылатын сулар арқылы азот пен фосфордың шамадан тыс түсуі;
- балдырлардың шамадан тыс көбеюі, бұл судың төменгі қабаттарына жарықтың түсуіне кедергі келтіреді;
- өлі балдырлардың ыдырауы кезінде оттегінің қарқынды жұмсалуы;
- судың әр қабатының араласпауы, бұл оттегімен байыту үдерісін тежейді;
- судың температурасының көтерілуі, бұл оттегінің суда еруін қиындатады.
Осы факторлардың бірігуі кейбір теңіз аймақтарын тіршілікке мүлде қолайсыз етеді.
Өлі аймақтардың географиясы
Қазіргі таңда дүниежүзінде 400-ден астам өлі аймақ тіркелген. Олар негізінен Солтүстік жартышарда орналасқан және халық тығыз қоныстанған, ауыл шаруашылығы қарқынды жүргізілетін аймақтарда шоғырланған.
- Мексика шығанағы — мұнда Миссисипи өзенімен бірге келетін тыңайтқыштар гипоксияға әкеледі.
- Балтық теңізінде тұрақты әрі ең ірі өлі аймақтардың бірі орналасқан, оның ауданы ондаған мың шаршы шақырымды құрайды.
- Қытай жағалауында да өлі аймақтар байқалады, себебі өңірде өнеркәсіп пен егіншілік өте тығыз орналасқан.
- АҚШ-тың шығыс жағалауында, әсіресе Чесапик шығанағы маңында оттегінің жетіспеуі жиі кездеседі.
- Араб теңізінде терең қабаттарда оттегі аз болатын табиғи өлі зоналар бар, олар судың айналымы мен маусымдық ағыстармен байланысты.
Бұл аймақтар жылдан-жылға ұлғайып, теңіз тіршілігіне және балық шаруашылығына үлкен қауіп төндіреді.
Мұндай аймақтарда қандай тіршілік бар
Қиын жағдайларға қарамастан, өлі зоналарда өмір сүретін ағзалар бар. Олар ерекше бейімделу механизмдерінің арқасында тіршілік ете алады. Төменде осындай тіршілік иелерінің мысалдары келтірілген:
- анаэробты тыныс алуға қабілетті бактериялар;
- гипоксияға бейімделген құрттар мен микроскопиялық шаянтәрізділер;
- оттегіні аз қажет ететін медузалар;
- археялар — оттегісіз ортада өмір сүретін көне микроағзалар;
- сульфатты тотықтыратын микроорганизмдер, олар химиялық реакциялар арқылы энергия алады.
Тіршіліктің осындай нұсқалары табиғаттың бейімделу әлеуетін айқын көрсетеді.
Қауіп неде
Өлі аймақтар — жай ғана экологиялық мәселе емес, бұл бүкіл мұхит жүйесіндегі тепе-теңдіктің бұзылғанының көрінісі. Олар табиғат пен адамзатқа келесі қауіптерді төндіреді:
- коммерциялық маңызы бар балық түрлерінің азаюы;
- экожүйелердің жойылуы және қоректік тізбектердің үзілуі;
- балық шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына экономикалық шығындар;
- оттегісіз жағдайда пайда болатын улы заттардың жиналуы;
- жағалаудағы аймақтардың туристік тартымдылығының төмендеуі.
Бұл салдарлар экологияға ғана емес, әлеуметтік және экономикалық тұрақтылыққа да әсер етеді.
Өлі аймақтардың таралуын қалай тоқтатуға болады
Ғалымдар мен экологтар бұл мәселені шешудің түрлі жолдарын іздестіруде. Төменде өлі аймақтардың кеңеюіне тосқауыл бола алатын маңызды шаралар берілген:
- Экологиялық таза тыңайтқыштарды пайдалану және олардың мөлшерін азайту арқылы теңізге ағатын зиянды заттарды азайтуға болады.
- Қалалық және өнеркәсіптік қалдықтарды тазартатын заманауи құрылғылар арқылы суды тазартуға мүмкіндік бар.
- Жағалаудағы табиғи экожүйелерді — мангр ормандарын, теңіз шөптерін қалпына келтіру судағы оттегінің деңгейін табиғи жолмен көтеруге көмектеседі.
- Үлкен қалаларда су ағатын жүйелерді жетілдіру арқылы теңізге түсетін ластануды азайтуға болады.
- Халықаралық деңгейде бірлесе жұмыс істеу арқылы трансшекаралық экологиялық мәселелерді тиімді шешуге жол ашылады.
Бұл шаралардың әрқайсысы қаржы, уақыт және саяси ерік-жігерді талап етеді, бірақ оларсыз теңіз тіршілігін сақтау мүмкін емес.
Мұхиттағы өлі аймақтар — табиғи жүйенің бұзылғанының нақты белгісі. Олар адамзаттың су ресурстарымен қарым-қатынасын қайта қарастыру қажеттігін көрсетеді. Бұл — тек ғалымдардың ғана емес, әрбір қоғам мүшесінің ортақ жауапкершілігі. Мұхиттардағы тіршілікті сақтау — бүкіл адамзат болашағын қорғау деген сөз.
