Неліктен адам су астында дем ала алмайды?

Бала кезден-ақ көпшілікті балықтар мен басқа су жануарларының су бетіне шықпай-ақ тыныс алатыны, ал адамға су астына сүңгуде демін ұстауға тура келетіні таңғалдырады. Бұл құбылысты бақылау түрлі сұрақтар тудырады және адам ағзасының ерекшеліктерін түсінуге итермелейді. Адам неге су астында дем ала алмайтынын түсіну, біздің дене құрылысымыздың бірегейлігін ұғынуға көмектеседі. Осы тақырыпты зерттеу тірі организмдердің эволюциясына жаңаша қарауға мүмкіндік береді. Бұл құбылыстың себептерін түсіну үшін анатомиялық, химиялық және биологиялық тұрғыдан қарастырған жөн.

Адамда тыныс алу қалай жүзеге асады

Адамның тыныс алу жүйесі тек ауада жұмыс істеуге бейімделген. Тыныс алудың негізгі қызметін өкпе атқарады, ол оттегінің қанға өтуін және көмірқышқыл газының шығарылуын қамтамасыз етеді.

Адамның тыныс алу жүйесінің басты ерекшеліктері:

• ауа мұрын не ауыз арқылы өкпеге түсіп, тыныс жолымен өтеді;
• өкпе – іші ұсақ көпіршіктерге (альвеолаларға) толы серпімді мүше;
• оттегі альвеол қабырғалары арқылы қанға өтеді;
• жасушаларда түзілетін көмірқышқыл газы дем шығарғанда сыртқа шығады;
• тыныс алу жүйесі тек газ алмасу процесіне арналған, ал сұйықтықпен жұмыс істей алмайды.

Өкпе мен тыныс жолдары судан оттегіні сүзіп ала алмайды, сондықтан су астында тыныс алу мүмкін емес.

Су тыныс алуға неге жарамсыз

Ауадан айырмашылығы, суда оттегі едәуір аз әрі оны бөліп алу үшін арнайы бейімделу қажет.

Адам су астында тыныс ала алмайтын негізгі себептер:

1. Өкпе судан оттегіні бөліп ала алмайды, ал балықтарда бұл үшін желбезек бар. Альвеола қабырғалары суды сүзуге арналмаған және газды су құрамынан бөліп ала алмайды.
2. Егер адам су жұтып қойса, өкпеге су толып, газ алмасу тоқтап, тұншығу басталады. Бұл қауіпті жағдайға әкеліп, тіпті өлімге соқтыруы мүмкін.
3. Су ауадан бірнеше есе тығыз, ал сұйықтықты тыныс жолдарынан өткізу үшін ағзаға үлкен энергия керек болар еді, ал адам бұған бейімделмеген.
4. Өкпеге су кірген жағдайда, ондағы оттегі мөлшері адам ағзасына жетпес еді. Организм қажетті деңгейде оттегі ала алмай, тіршілігін сақтай алмайды.
5. Адам тыныс алу жүйесі эволюция барысында жердегі атмосфераға бейімделген, мұнда оттегі газ күйінде, оны оңай сіңіруге болады.

Арнайы құрылғылар – акваланг сияқты құралдар – суды емес, арнайы газ қоспасын беріп, адамның су астында қысқа мерзім тыныс алуына мүмкіндік береді.

Балықтар мен су жануарларының тыныс алу ерекшеліктері

Су ортасында тіршілік ететін организмдер миллиондаған жылдар бойы судан оттегіні тиімді алуға бейімделді.

Балықтар мен адамның тыныс алу жүйесіндегі басты айырмашылықтар:

• балық желбезектері судың үлкен бөлігімен жанасатын ұсақ пластиналардан тұрады;
• желбезек арқылы газ алмасу тез әрі тиімді жүреді;
• кейбір су жануарлары терісі немесе қосымша органдар арқылы да тыныс ала алады;
• су жануарларының зат алмасуы баяу, сондықтан аз оттегімен-ақ өмір сүре алады;
• балықтарда өкпе болмайды, оның орнына күрделі желбезек жүйесі қызмет етеді.

Осылайша, балықтар адамға қарағанда су астында өмір сүруге толық бейімделген.

Адамның су астында тыныс ала алмайтын себебін түсіну арқылы тірі ағзалардың күрделі әрі өзіндік дамуының қаншалықты маңызды екенін байқаймыз. Әрбір тіршілік иесі өз ортасына бейімделіп дамыған, бұл оның физиологиясын анықтайды. Адам организмі жер бетінде ауада дем алуға өте ыңғайлы, ал су астына бейімделу тек арнайы технологияларды қолдану арқылы ғана мүмкін болмақ. Бұл білім эволюция процесінің құндылығын, денсаулықты және қоршаған ортаны сақтау қажеттігін тағы да айқындайды.