Неліктен Арктикада жаңбыр жаумайды?

Арктика көпшіліктің санасында шексіз мұз, қар және қатал суықпен байланысады. Мұндай аймақта жауын-шашын көп болуы керек сияқты көрінеді, тек ол көбіне қатқан күйде түсетіндей әсер қалдырады. Алайда шынайы жағдай басқаша. Мұз бен қардың молдығына қарамастан, бұл өңірде жаңбыр өте сирек жауады, ал ылғалдың жалпы мөлшері төмен деңгейде қалады. Осы қайшылықтың себебін түсіну үшін жоғары ендіктердің климаттық және атмосфералық ерекшеліктерін қарастыру қажет.

Арктика суық шөл ретінде

Климатология тұрғысынан Арктиканы жиі шөлдер қатарына жатқызады. Мұнда шешуші фактор температура емес, жылдық жауын-шашын көлемі болып саналады. Көптеген аймақтарда жыл бойы түсетін ылғал мөлшері әлемдегі кейбір ыстық шөлдерден де аз. Түскен жауын-шашынның басым бөлігі жаңбыр емес, қар түрінде байқалады.

Суық ауа жылыға қарағанда су буын әлдеқайда аз ұстайды. Төмен температура жағдайында мұхит пен құрлықтан булану өте баяу жүреді. Соның салдарынан атмосфера ылғалға кедей болып қалады. Су буы жеткіліксіз кезде жаңбыр бұлттарының түзілуі мүмкін болмайды.

Төмен температураның рөлі

Температуралық режим жауын-шашынның қалыптасуында негізгі орын алады. Жаз мезгілінің өзінде Арктикада ауа жаңбыр жауатындай деңгейге сирек дейін қызады. Бұлттардағы су көбіне мұз кристалдары күйінде сақталады. Жерге түскенде олар қарға немесе ұсақ мұз түйіршіктеріне айналады.

Сонымен қатар суық жағдайында ауа массаларының тік қозғалысы баяулайды. Бұлттар әлсіз дамып, үлкен биіктікке жете алмайды. Соның нәтижесінде қалың жаңбыр фронттары қалыптаспайды. Атмосфера физикасының өзі сұйық жауын-шашынды шектеп отырады.

Арктикалық ауа массаларының ықпалы

Бұл өңірде негізінен тұрақты суық ауа массалары басым. Олар мұз жамылғысы үстінде қалыптасып, ылғалмен нашар қанығады. Мұндай ағындар тұрақты әрі конвекциясы әлсіз болады. Осындай ортада қарқынды жауын-шашынға қажетті жағдай сирек туындайды.

Қосымша факторларға өтпес бұрын, арктикалық ауаның басты қасиеттерін атап өткен жөн:

• буланудың әлсіздігіне байланысты су буының өте аз болуы;
• жоғары тығыздық, жылы ағындардың көтерілуіне кедергі келтіруі;
• атмосфералық қысымның тұрақтылығы;
• ашық немесе аз бұлтты күндердің басым болуы.

Бұл ерекшеліктер климатты бірқалыпты, бірақ өте құрғақ етеді. Бұлттар болғанның өзінде, олар көбіне әлсіз қар ғана әкеледі. Осындай жүйеде жаңбыр ерекше құбылыс саналады.

Мұздаған ылғал көздері

Арктиканың көп бөлігі мұзбен немесе мәңгі тоңмен жабылған. Мұхит жылдың басым бөлігінде қалқымалы мұзбен құрсалған күйде болады. Бұл атмосфераға ылғал беретін ашық су аумағын күрт азайтады. Жаз айларында да булану айтарлықтай күшеймейді.

Құрлық та ауаны ылғалмен байытуға қабілетсіз. Топырақ тоңған, өсімдік жамылғысы жұтаң. Орман мен су айдындарының болмауы булануды одан әрі төмендетеді. Нәтижесінде жаңбыр түзуге қажет «шикізат» жетіспейді.

Атмосфералық циркуляция және ылғал көздерінен алыстық

Арктика негізгі булану аймақтарынан едәуір қашық орналасқан. Ылғалдың көп бөлігі түзілетін жылы мұхиттық өңірлер оңтүстікте жатыр. Сол жақтан жеткен ауа ағындары жол бойы су буының басым бөлігін жоғалтады. Жоғары ендіктерге келгенде олар құрғақ күйге түседі.

Жалпы ауа айналымы да тосқауыл қызметін атқарады. Полярлық құйын суық ауаны аймақ үстінде ұстап, ылғалды массалардың енуін шектейді. Осылайша алмасуы аз, тұйық жүйе қалыптасады. Соның салдарынан жаңбыр өте сирек байқалады.

Неліктен қар жаңбырдан басым

Жауын-шашын қалыптасқанның өзінде, ол көбіне қатты күйде түседі. Жылдың басым бөлігінде температура нөлден төмен болады. Су тамшылары сұйық күйде сақталып үлгермейді. Мұз бен қар атмосфералық үдерістердің табиғи нәтижесіне айналады.

Мұны нақтылау үшін негізгі себептерді бөліп көрсетуге болады:

1. Температуралық фон көбіне нөлден төмен сақталады. Бұл жаңбыр тамшыларының сұйық күйде болуына мүмкіндік бермейді. Жылы кезеңдер қысқа уақытқа ғана созылады.
2. Бұлттардың құрылымы көбіне мұз кристалдарынан тұрады. Мұндай жағдайда қар түсуге бейімділік жоғары болады. Жаңбырға айналу үшін қосымша жылыну қажет.
3. Жерге жақын ауа қабаты салқын күйде қалады. Бұлтта сұйық фаза болса да, төмен түсу барысында ол қатып үлгереді.

Осы факторлардың үйлесуі қарды негізгі жауын-шашын түріне айналдырады. Жаңбыр тек сирек жылымық кезінде ғана байқалады. Әдетте мұндай құбылыс қысқа әрі жергілікті сипатта болады.

Климаттың өзгеруі және ықтимал өзгерістер

Соңғы онжылдықтарда Арктика климаты әлемнің өзге аймақтарына қарағанда жылдам өзгеріп жатыр. Орташа температура өсіп, мұз жамылғысының көлемі азаюда. Бұл буланудың артуына және ауа ылғалдылығының көбеюіне әкеледі. Кейбір жерлерде жаңбыр бұрынғыдан жиірек тіркеле бастады.

Соған қарамастан, өңір әлі де ең құрғақ аймақтардың қатарында қалады. Жауын-шашынның көбеюі біркелкі емес және Арктиканы ылғалды белдеуге айналдырмайды. Негізгі климаттық шектеулер өз күшін сақтап отыр. Сондықтан жаңбыр әлі де сирек құбылыс болып қала береді.

Арктика мұз бен қар патшалығы болып көрінгенімен, жауын-шашын мөлшері жағынан шөлдерге жақын. Суық ауада ылғал аз, ал булану көздері мұзбен шектелген. Атмосфералық циркуляция бұл аймақты ылғалды ағындардан оқшаулайды. Климаттың өзгеруіне қарамастан, жаңбыр мұнда әлі де ерекше жағдай болып саналады. Бұл мысал жауын-шашынның көлемі суыққа емес, ылғалдың қолжетімділігі мен атмосфера ерекшеліктеріне тәуелді екенін айқын көрсетеді.