Неліктен кейбір жануарлар өмірінде бір рет көбейеді?

Табиғат әлемінде тіршілік ету мен көбеюдің түрлі тәсілдері бар. Соның ішінде ең ерекше стратегиялардың бірі — кейбір тірі ағзалардың бүкіл өмірінде бір-ақ рет ұрпақ өрбітуі. Бұл құбылыс биологияда семелпария деп аталады және ол бунақденелілерден бастап сүтқоректілерге дейінгі әртүрлі жануарлар арасында кездеседі. Мұндай тәсіл алғашында тиімсіз сияқты көрінуі мүмкін, бірақ оның эволюциялық және экологиялық тұрғыдан маңызды себептері бар. Бір реттік көбею табиғатта кездейсоқ пайда болмайды — бұл белгілі бір жағдайларға бейімделудің нәтижесі. Осы мақалада біз бұл құбылыстың неге пайда болғанын, оған қандай жануарлар тән екенін және оның қандай артықшылықтары мен кемшіліктері бар екенін қарастырамыз.

Семелпария дегеніміз не

Семелпария дегеніміз — жануардың немесе өсімдіктің өмірінде тек бір рет көбейіп, содан кейін өлуі. Бұған қарсы құбылыс — итеропария, яғни бірнеше рет көбею. Бір рет көбейетін түрлер барлық энергиясын сол жалғыз көбею цикліне жұмсайды, бұл олардың ұрпағының санын немесе сапасын арттыруға бағытталған. Бұл стратегиялық таңдау кейде өте экстремалды көрініс табады.

Мұндай тіршілік иелеріне мыналар жатады:

• уылдырық шашқан соң өлетін Тынық мұхиты лосось түрлері;
• бір күн ғана өмір сүретін, бірақ сол уақытта жұмыртқа салып үлгеретін қосқанаттылар;
• өмірінде бір-ақ рет гүлдеп, кейін қурап қалатын агава өсімдіктері;
• шағылысқан соң өлетін Австралиядағы анос атты қалталы жануарлар;
• шағылысқан соң аналықтары аталықтарын жейтін кейбір өрмекшілер түрлері.

Мұндай мысалдар тіршілік иелерінің сан алуандығын және табиғаттың түрлі экологиялық жағдайларға қалай бейімделетінін көрсетеді.

Бір рет көбейетіндіктің эволюциялық себептері

Бұл стратегияны таңдауға бірқатар экологиялық және физиологиялық себептер ықпал етеді. Әсіресе, сыртқы орта тұрақсыз немесе қатаң болған жағдайда семелпария тиімді болып шығады.

Мынадай негізгі факторлар маңызды рөл атқарады:

• ұрпақтар арасындағы өлім-жітім деңгейінің жоғары болуы;
• қысқа өмір сүру ұзақтығы;
• қоршаған ортаның маусымдық немесе кездейсоқ сипаты;
• шектеулі ресурстар үшін қатаң бәсеке;
• ұрпаққа барынша энергия жұмсау қажеттілігі.

Осындай жағдайларда, бірнеше рет емес, бір-ақ рет, бірақ мол ұрпақ қалдыру — эволюциялық тұрғыдан пайдалы таңдау.

Семелпарлы тіршілік иелерінің мысалдары

Бір рет көбейетін жануарлар арасында ерекше стратегиялар қалыптасқан. Төменде бірнеше ерекше мысал келтірейік.

1. Тынық мұхиты лососі. Бұл балықтар уылдырық шашатын орынға жету үшін ұзақ жол жүреді, жолда барлық энергиясын жұмсап, соңында өледі. Олар мұндай әрекет арқылы ұрпағына барын береді және өздерімен бәсекелес болудан сақтанады.
2. Анос атты қалталы сүтқоректілер. Австралияда мекендейтін бұл жануарлардың еркектері бір көбею маусымында ғана тірі болады. Көп сағаттық шағылысу салдарынан олардың иммунитеті әлсіреп, бәрі дерлік өледі. Бірақ олардың ұрпағы көп әрі генетикалық тұрғыдан әртүрлі болады.
3. Қосқанаттылар (майшам шыбындары). Бұл жәндіктер ересек күйінде бір күн ғана өмір сүреді. Олар тамақтанбайды, тек шағылысу мен жұмыртқа салу үшін өмір сүреді. Бұл — ең қысқа және қарқынды өмір стратегиясының бірі.
4. Агава мен бамбук тәрізді өсімдіктер. Бұл өсімдіктер ондаған жылдар бойы өсіп, бір-ақ рет гүлдейді. Гүлдену барысында олар барлық энергияны бір үлкен гүл шоғырына жұмсайды. Содан кейін олар солып, жаңа өсімдіктерге жол береді.

Бұл мысалдар табиғаттың күрделілігін және әр жағдайға бейімделудің сан алуан жолдарын көрсетеді.

Бұл стратегияның артықшылықтары мен кемшіліктері

Семелпария стратегиясының да өзіне тән оң және теріс жақтары бар. Оларды салыстыра қарастыру бұл құбылысты жақсырақ түсінуге көмектеседі.

Артықшылықтары:

• барлық энергия бір циклге жұмсалатындықтан ұрпақтың көбею тиімділігі жоғары болады;
• ата-аналар мен ұрпақ арасында ресурстар үшін бәсеке болмайды;
• көбею қысқа уақыт ішінде болатындықтан сыртқы ортаның қолайлы кезеңін тиімді пайдалануға мүмкіндік туады.

Кемшіліктері:

• тек бір рет көбею мүмкіндігі болғандықтан, сәтсіздік жағдайында түр жалғаспай қалуы мүмкін;
• қателерді түзету немесе қайта көбею мүмкіндігі жоқ;
• көбею уақытына дәл келмеген кез келген экологиялық өзгеріс бүкіл циклді күйретуі мүмкін.

Бұл стратегия – қауіпке толы, бірақ кейде өте тиімді биологиялық шешім болып табылады.

Неліктен табиғат әртүрлі жолдарды таңдайды

Әрбір тіршілік иесі өз тіршілік ету ортасына бейімделіп дамиды. Табиғатта бір түрге тиімді болған нәрсе басқа бір түрге сәйкес келмеуі мүмкін. Семелпария – сол ортаның нақты жағдайына жауап ретінде дамыған бейімделу үлгісі.

Мынадай себептер семелпарияны таңдауға негіз бола алады:

• жыртқыштардың көп болуы себепті ұзақ өмір сүру мүмкін еместігі;
• көбеюге қолайлы кезеңнің қысқалығы;
• көбею маусымынан кейінгі тіршілікке төтеп берудің қиындығы;
• ұрпақты өсіру үшін үздіксіз қамқорлық жасау мүмкіндігінің болмауы;
• ұрпаққа толық энергия жұмсаудың ұтымдылығы.

Түрдің эволюциялық тарихы мен тіршілік ету ортасы көбейу стратегиясын айқындайды. Сондықтан кейбір жануарлар өмірінде тек бір рет көбейіп, өзінен кейін жаңа өмірге жол ашады. Бұл табиғаттың икемділігі мен шексіз бейімделу қабілетінің айғағы.