Нөлдік ауырлықта денемен не болады

Ғарышты зерттеу адамзатқа жаңа мүмкіндіктер ашып, адам ағзасының бейімделу қабілетін қайта қарауға себеп болды. Астрономдар мен ғалымдар тіршілік иесі үшін ерекше жағдайлардың әсерін түсінуге тырысты. Салмақсыз ортада адам денесі жердегі қалыпты ортадан айтарлықтай өзгеше күй кешеді. Гравитацияның болмауы ішкі жүйелердің жұмысын өзгертеді және жаңа сезімдер тудырады. Бұл үдерістерді зерттеу ұзақ мерзімді ғарыш миссияларына дайындық үшін аса маңызды.

Алғашқы минуттардағы бейімделу

Салмақсыздыққа түскен сәтте дене тірек күшін жоғалтады. Бұлшықеттер мен буындар әдеттегі қысымды сезінбейді. Ерекше қалқу сезімі бірден байқалып, адамның қозғалысын толық бақылау қиындайды.

Ағза жаңа жағдайға тез әрекет етеді, сол себепті өзгерістер барлық жүйелерді қамтиды.

Алғашқы кезеңдегі негізгі белгілер:

• бағытты жоғалту және қозғалысты бақылау қиындығы байқалады;
• көру және тепе-теңдік жүйелері арасындағы сәйкессіздік салдарынан «ғарыштық жүрек айнуы» дамиды;
• ішкі органдар жоғары қарай ығысып, бастың ауырлағанын сездіреді;
• дене сұйықтығы жоғарғы аймақтарға жиналып, жүзі домалақ көрінеді.

Бұл белгілер бейімделу процесінің табиғи бөлігі саналады және бірнеше күннен кейін бәсеңдейді.

Ұзақ уақыт салмақсыз ортада болу

Уақыт өте келе ағза ресурстарды үнемдеу үшін жаңа жағдайға толық бейімделеді. Тән біртіндеп өзгерістерге ұшырап, танымал физиологиялық жүйелер әлсірей бастайды.

Төменде осындай өзгерістердің нақты мысалдары берілген:

1. Қаңқа жүктеменің жоқтығынан тығыздығын жоғалтады. Сүйек жасушаларына қысым қажет, сонда ғана құрылымы сақталады. Космонавттар арнайы жаттығулар арқылы бұл үдерісті барынша баяулатады.
2. Бұлшықеттер көлемін азайтады. Дене ауырлық күшіне қарсы жұмыс істемегендіктен, артық массаны қажетті емес деп санайды. Қуатты сақтау үшін экипаж күн сайын тренажерлармен айналысады.
3. Жүрек-тамыр жүйесі жеңіл ортаға бейімделеді. Жүрек күшті жиырылуды қажет етпей, жұмысын баяулатады. Жерге оралған кезде ұзақ оңалту қажет болады.
4. Көру қабілетінде өзгерістер байқалады. Бас бөліміндегі қысым артып, көз алмасының пішініне әсер етеді. Кейбір астронавтар уақытша көру қиындығын сезінеді.
5. Иммундық жүйе әлсірейді. Қорғану механизмдері инфекцияларға қарсы баяу әрекет етеді. Ғалымдар бұл өзгерістердің себептерін түсінуге тырысады.
6. Қан айналымы қайта бөлінеді. Дене сұйықтығының бас аймағына жиналуы «ғарыштық бет» деп аталатын құбылысты туғызады. Жерге қайтқанда тепе-теңдік біртіндеп қалыпқа келеді.
7. Ұйқының сапасы төмендейді. Күн мен түннің ауысуы байқалмағандықтан, биологиялық ырғақ бұзылады. Астронавтар ұйқы режимін жарық реттеу арқылы реттейді.
8. Дәм мен иіс сезу өзгеріске ұшырайды. Кілегей қабықтарының ісінуі сезімді нашарлатады. Ас дәмсіздеу көрінгендіктен, мәзірге ащы тағамдар енгізіледі.
9. Психологиялық қысым күрт артады. Тар кеңістік, оқшаулану және жауапкершілік эмоциялық тұрақтылықты талап етеді. Жерден берілетін қолдау жағдайды жеңілдетуге көмектеседі.

Бұл өзгерістер адамның жерден тыс ортада өмір сүруінің қаншалықты күрделі екенін дәлелдейді.

Жерге қайта оралу үдерісі

Ғарыш сапарынан кейін гравитация бірден әсер етеді. Ағзаға бұрынғы ауырлық күшіне бейімделу үшін қосымша уақыт қажет.

Физиологиялық жүйелерді қалпына келтіру бірден болмайды және бірнеше аптаға созылуы мүмкін.

Қалпына келудің негізгі кезеңдері:

• физикалық жаттығулар арқылы бұлшықет күші қалпына келеді;
• жүрек-тамыр жүйесі ауырлық күшіне қарсы жұмыс істеуді үйренеді;
• вестибулярлық аппарат жердегі қалыпты бағдарды қайта меңгереді;
• сүйек тінінің тығыздығы біртіндеп қалпына келеді.

Арнайы оңалту бағдарламалары денені толық қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

Салмақсыздықтың адам ағзасына әсерін зерттеу болашақ ғарыш миссиялары үшін маңызды. Бұл бағыттағы ғылыми еңбектер қорғаныс әдістерін жетілдіруге және бейімделу мүмкіндігін арттыруға көмектеседі. Ғарыш дененің әлсіз жақтарын көрсетсе де, оның мүмкіндігін дәлелдеуге мүмкіндік береді. Болашақта басқа планеталарды игеру осы зерттеулердің нәтижесіне тікелей байланысты.