Өсімдіктер қалай сезінеді?

Тірі табиғат өте күрделі құрылысты және әрбір өкілі өзіндік қабылдау қабілеттерімен ерекшеленеді. Көпшілік сезімдер мен эмоцияларды тек адамға тән деп ойлайды, алайда заманауи зерттеулер бұл пікірдің толық еместігін көрсетіп отыр. Қозғалмайтын әрі сезім мүшелері жоқ сияқты көрінетін өсімдіктердің де өздеріне тән белгі беру жүйесі бар. Ол жүйе қоршаған ортаға әрекет етуге, бейімделуге және қорғануға мүмкіндік береді. Сондықтан «өсімдіктер не сезеді» деген сұрақ философиялық ойдан гөрі нақты ғылыми тақырыпқа айналып отыр.

Өсімдіктердің әлемді қабылдауы

Өсімдіктерде жүйке жүйесі жоқ, бірақ олар өзіне тән жауап қайтару тетіктерін дамытқан. Бұл әрекеттерді белгілі бір деңгейде сезімнің баламасы деп қарастыруға болады, өйткені олар тіршілікті сақтап, дамуға жағдай жасайды. Ғалымдар өсімдіктердің сезімталдығы бірнеше түрде көрінетінін айтады.

• олар жарыққа әрекет етіп, жапырақтары мен сабағын күнге бұрады, бұл фотосинтезді тиімді етеді;
• тигенді сезіп, өсу бағытын өзгертеді, мұның айқын мысалы – шырмалған лиандар;
• топырақтың химиялық құрамын анықтап, тамырлардың белсенділігін қоректік заттарды табу үшін өзгертеді;
• температураның ауысуын сезіп, өсу қарқынын реттейді, мысалы, суықта баяулайды;
• иістерді ажыратып, тозаңдандыратын жәндіктерді тартатын немесе зиянкестерді үркітетін қосылыстар бөледі.

Бұл ерекшеліктер өсімдіктердің қоршаған ортамен жануарлардан кем емес деңгейде әрекеттесетінін көрсетеді.

Белгілер мен қорғаныс тетіктері

Қауіп төнгенде өсімдіктер күрделі қорғаныс жүйелерін іске қосады. Бұл әрекеттерді сезімталдықтың көрінісі ретінде қарастыруға болады, себебі олар өмірді сақтауға бағытталған. Ғалымдар мұндай құбылыстардың бірнеше түрін анықтаған.

1. Жапырақтары зақымданғанда өсімдік жәндіктерге тартымдылығын азайтатын ерекше химиялық заттар бөледі. Мұндай әдіс зиянкестердің таралуын тежейді.
2. Механикалық әсерге жауап ретінде кейбір өсімдіктер хош иісті қосылыстар бөле бастайды. Бұл заттар зиянкестерді жейтін жәндіктерді тартып, қорғанысты күшейтеді.
3. Ылғал жетіспеген жағдайда өсімдік жапырақтарының қалпын өзгертіп, устьицаларын жабады. Осылайша булануды азайтып, су қорын сақтап қалады.
4. Басқа түрлермен бәсекелестік кезінде өсімдік топыраққа ерекше заттар бөлуі мүмкін. Олар көрші өсімдіктердің өсуін баяулатып, тамыр жүйесіне орын ашады.

Мұндай қабілеттер өсімдіктердің белсенді қорғанысқа шыға алатынын дәлелдейді.

Ес және үйрену қабілеті

Қазіргі тәжірибелер өсімдіктердің өткенді «есте сақтай» алатынын көрсетіп отыр. Бұл құбылыс олардың қайталанған әсерлерге басқа жолмен жауап беруінен байқалады.

• жапыраққа бірнеше рет қол тигізсе, өсімдік біртіндеп бастапқыдай қатты әрекет етпейді;
• температура жиі өзгергенде ол жаңа жағдайға тезірек бейімделеді;
• жарық тәжірибелерінде өсімдіктер күн бағытын есте сақтап, кейін жылдамырақ әрекет еткен;
• кейбір түрлер қауіпті жағдайдан кейін де біраз уақыт стресс реакциясын сақтайды.

Бұл деректер өсімдіктердің тіршілік ету үшін қарапайым үйрену қабілеті бар екенін көрсетеді.

Өсімдіктер арасындағы байланыс

Өсімдіктер бір-бірімен белгі алмаса ала ма деген сұрақ ғалымдарды ұзақ толғандырды. Зерттеулер мұндай құбылыстың бар екенін және бірнеше жолмен жүзеге асатынын айқындады.

1. Тамыр жүйесі арқылы өсімдіктер химиялық белгілер жібереді. Бұл көршілерін қауіпті жағдайда ескертіп, қорғаныс механизмдерін қосуға мүмкіндік береді.
2. Ауаға бөлінген ұшпа заттар басқа өсімдіктерге белгі ретінде қызмет етеді. Мысалы, бір ағашқа жәндіктер шабуылдаса, ол жанындағысын алдын ала ескерте алады.
3. Кейбір түрлер топырақтағы саңырауқұлақ жіпшелері арқылы байланысады. Мұндай микориздік желілер табиғи ақпарат алмасу арнасына айналады.

Осылайша өсімдіктер экожүйенің тепе-теңдігін сақтайтын жасырын байланыс жүйесін құрайды.

Осы деректердің барлығын қарастыра отырып, өсімдіктердің қабылдау мен әрекет етудің күрделі формаларына ие екенін байқауға болады. Олар әлемді адам немесе жануар сияқты сезінбесе де, өзіндік ерекше тәсілдері бар. Қоршаған ортамен үйлесімді қарым-қатынас орнатып, қауіптен қорғануы табиғаттың шексіз мүмкіндігін айқын көрсетеді. Мұны түсіну адамға табиғатты жаңа қырынан бағалауға және тіршіліктің нәзік тепе-теңдігін қадірлеуге көмектеседі.