Планктон климатқа қалай әсер етеді

Қазіргі ғылым жаһандық үдерістерді түсіну үшін көзге көрінбейтін тіршілік формаларына жиі жүгінеді. Осындай ағзалардың ішінде планктон ерекше орын алады. Көзге түсе бермейтін бұл тіршілік иелері бүкіл Жер шарының жағдайына ықпал етеді. Әлемдік мұхит – химиялық құрамды және атмосфералық құбылыстарды реттейтін орасан зор жүйе. Осы экожүйеде өмір сүретін микроскопиялық ағзалар көміртек пен оттегінің айналымын қалыптастырады. Олардың арқасында тіршілікке қолайлы жағдайлар сақталып, биосфераның тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі.

Планктонның биологиялық рөлі

Планктон фитопланктон мен зоопланктон болып екіге бөлінеді. Фитопланктон күн сәулесін сіңіріп, фотосинтез арқылы көмірқышқыл газын органикалық заттарға айналдырады. Зоопланктон осы өсімдік тектес ағзалармен және бір-бірімен қоректеніп, мұхиттағы қоректік тізбекті құрайды.

Фитопланктон атмосфераға түсетін оттегінің елеулі бөлігін өндіреді. Ғалымдардың есебі бойынша, оның үлесі құрлықтағы ормандармен тең. Демек, миллиардтаған адам мен жануарлардың тынысы осы көзге көрінбейтін ағзаларға тікелей байланысты.

Көміртек айналымына ықпалы

Климатты қалыптастыратын басты факторлардың бірі – көміртектің айналымы. Планктон бұл үдеріске бірнеше жолмен қатысады. Фотосинтез кезінде фитопланктон көмірқышқыл газын сіңіріп, оның атмосферадағы мөлшерін азайтады. Кейін ағзалардың қалдықтары тереңге шөгіп, «көміртек сорғысы» қызметін атқарады. Осылайша көміртек шөгінділерде мыңдаған жылға бекітіледі.

Бұл құбылысты түсіндіретін негізгі тетіктер бар:

• көмірқышқыл газын сіңіріп, оны биомассаға айналдыру;
• өлген жасушалардың теңіз түбіне шөгуі;
• зоопланктонның органикалық қалдықтарды өңдеп, көміртектің тереңге жылжуын жеделдетуі;
• көмірқышқылды шөгінді жыныстардың түзілуі.

Әрбір кезең парниктік әсерді әлсіретіп, климаттың тұрақтылығын сақтауға үлес қосады.

Температуралық үдерістерге әсері

Планктон атмосфера құрамына ғана емес, температуралық өзгерістерге де ықпал етеді. Фитопланктон көп шоғырланған кезде мұхит беті күн сәулесін көбірек шағылыстырады. Бұл судың қызуын бәсеңдетіп, экожүйенің қызып кетуін болдырмайды. Сонымен қатар бөлінген органикалық қосылыстар бұлт түзілуіне әсер етіп, жауын-шашынның таралуын өзгертеді.

Бұл байланысты айқын көрсететін бірнеше жағдай бар:

1. Атмосферадағы көмірқышқыл газының азаюы парниктік әсерді әлсіретіп, жаһандық жылынуды баяулатады.
2. Органикалық қосылыстардан түзілетін аэрозольдер бұлт түзілуін күшейтіп, күн сәулесінің шағылуын арттырады.
3. Арктика мен Антарктида суық суларына фитопланктонның жаппай таралуы мұздың еруін тежеп, қосымша салқындатушы әсер тудырады.

Осылайша планктон климаттық тербелістерді табиғи түрде реттейтін тетікке айналады.

Қазіргі қауіптер мен қатерлер

Маңызы зор бола тұра, планктон қауымдастықтары көптеген өзгерістерге ұшырауда. Су температурасының көтерілуі, мұхиттардың ластануы және қышқылдануы олардың өмір сүруіне кедергі келтіреді. Фитопланктонның жаппай азаюы климатқа да, бүкіл биосфераға да ауыр зардап әкелуі мүмкін.

Басты қатерлер қатарына мыналар жатады:

• мұхит қышқылдығының артуы, кальций құрылымдарының қалыптасуына кедергі келтіруі;
• суға түскен пластик бөлшектерінің тіршілік циклдерін бұзуы;
• беттік қабаттардың жылынуы фотосинтездің тиімділігін төмендетуі;
• теңіз өнімдерін шамадан тыс аулау қоректік тізбектердің тепе-теңдігін өзгертуі.

Бұл үрдістер жалғасатын болса, климаттың өзгеруі жылдамдап, күтпеген салдарларға әкелуі ықтимал.

Планктон – көзге көрінбейтін, бірақ ғаламдық тепе-теңдіктің негізгі факторларының бірі. Оның көміртек айналымындағы және оттек балансындағы рөлі айқын, ал климаттық үдерістерге ықпалы мұхит шегінен әлдеқайда асып түседі. Сондықтан бұл тіршілік формаларын қорғау – халықаралық қоғамдастықтың басты міндеттерінің бірі. Климаттың болашағы осы микроскопиялық әлемнің сақталуына тікелей тәуелді.