InfoRadar
Мазмұны
Ғасырлар бойы адамдар Жердің құрылысын түсінуге және оның беткі бейнесінің неге өзгеретінін анықтауға тырысты. Таулардың пайда болуы, жанартау атқылауы мен жер сілкіністері көптеген сұрақтар тудырып, ғалымдарды жауап іздеуге итермеледі. Уақыт өте келе жер қыртысы тұрақты емес, үздіксіз қозғалыста болатыны белгілі болды. Континенттер бір орында тұрмай, баяу жылжиды деген ой біртіндеп қалыптасты. Бұл түсінік қазіргі плиталық тектоника теориясының негізіне айналды, ол бүгінде Жердегі ғаламдық үдерістерді түсіндіреді.
Алғашқы алғышарттар
XVIII–XIX ғасырларда зерттеушілер материктердің пішіндеріндегі ұқсастықтарға назар аударды. Көпшілігі Оңтүстік Американың жағалауы Африканың жағалауына сәйкес келетінін байқады. Мұндай бақылаулар құрлықтардың қозғалу мүмкіндігі туралы жорамалдарды тудырды.
Бұл идеяны қолдаған негізгі дәлелдер мыналар болды:
- материктердің пішіні олардың біртұтас құрлық болғанын аңғартты;
- жануарлар мен өсімдіктердің бірдей қазба қалдықтары әртүрлі континенттерден табылды;
- тау жыныстарының құрамы мен жасы алыс аймақтарда сәйкес келді;
- ежелгі мұз басу іздері материктердің орнын өзгерткенін дәлелдеді.
Осы деректер жаңа теорияларға жол ашты.
Альфред Вегенер және құрлықтардың жылжуы
Неміс метеорологы Альфред Вегенер 1912 жылы құрлықтардың жылжу гипотезасын ұсынды. Ол ежелде Пангея деп аталатын біртұтас суперконтинент болғанын, кейін ол бөлініп, қазіргі материктерге айналғанын айтты.
Вегенердің негізгі ойлары мынадай болды:
- Материктер Жер бетінде баяу жылжиды. Бұл болжамды жағалаулардың үйлесуі дәлелдеді, олар бір-біріне жалғасқан бөлшектер сияқты көрінді.
- Сол бір жануарлар мен өсімдіктердің қазбалары Африкадан, Оңтүстік Америкадан және Үндістаннан табылды. Бұл құрлықтардың бір кездері біріккенін көрсетті.
- Геологиялық құрылымдар, соның ішінде тау жоталары, әртүрлі материктерде жалғасын тапты. Мысалға, Солтүстік Америкадағы Аппалачи таулары Еуропадағы Каледон тауларымен сәйкес келді.
- Климаттық деректер бұрын мұз басқан іздер қазір тропикалық аймақтарда бар екенін көрсетті. Бұл олардың ертеректе полюстерге жақын орналасқанын білдірді.
Сол кездегі ғылыми қауымдастық Вегенердің идеясын қабылдамады, себебі ол материктердің қалай қозғалатынын түсіндіретін механизмді көрсете алмады.
Идеялардың дамуы және плиталық тектониканың пайда болуы
XX ғасырдың ортасында жаңа деректер пайда болып, Вегенердің көптеген болжамдарын растады. Мұхит түбі эхолоттармен зерттеліп, ғалымдар суасты жоталарын ашты. Сол жерлерде жаңа мұхит қыртысы түзілетіні анықталды.
Осы деректерге сүйене отырып, плиталық тектоника теориясы қалыптасты. Бұл теория литосфера үлкен тақталардан тұрады, ал олар астеносфера бойымен баяу қозғалады деп түсіндіреді.
Жаңа теорияны қуаттаған негізгі жаңалықтар мыналар болды:
- мұхит түбіндегі магниттік жолақтар жаңа қыртыстың үздіксіз түзіліп жатқанын дәлелдеді;
- жер сілкіністері мен жанартаулардың таралуы плиталардың шекараларымен сәйкес келді;
- спутниктік өлшеулер материктердің жылына бірнеше сантиметр жылжитынын көрсетті;
- субдукция аймақтарының ашылуы ескі мұхит қыртысының мантияға еніп кететінін түсіндірді.
Осылайша Вегенердің идеясы уақыт өте келе ғылыми тұрғыдан негізделіп, іргелі теорияға айналды.
Плиталық тектоника XX ғасырдағы ең ұлы ғылыми жетістіктердің бірі болды. Ол таулардың пайда болуын, материктердің қозғалуын және жанартаулардың белсенділігін түсіндірді. Адамзат осы теорияның арқасында Жердің динамикасын және оның өткенін тереңірек ұғына бастады. Мұндай білім табиғи апаттарды болжауға және планетаны зерттеудің жаңа мүмкіндіктерін ашуға жол береді.
