Қан айналымын кім ашты

Адам ағзасы ежелден ғалымдардың зерттеу және таңдану нысаны болып келеді. Медицинадағы ашылулар өркениеттің дамуына елеулі ықпал етті, олардың кейбірі ағза жұмысы туралы заманауи білімнің негізін қалады. Медицина ғылымындағы осындай маңызды жаңалықтардың бірі – қан айналымының ашылуы. Бұл жаңалық адам ағзасының қалай жұмыс істейтіні туралы түсініктерді түбегейлі өзгертті. Қан айналымын ашқан тұлға кім және бұл жаңалық медицина мен ғылымға қалай әсер етті деген мәселелерді төменде қарастырамыз.

Қан айналымы туралы алғашқы болжамдар

Ежелгі заманда ғалымдар мен дәрігерлер қанның ағзада қозғалуына қатысты түрлі болжамдар жасаған. Мысалы, ежелгі грек дәрігері Гален қан бауырда үнемі түзіліп, кейін ағза ұлпалары арқылы таралады деп есептеген. Оның пікірінше, жүрек қанның таралуына емес, оны жылытуға және ағзаға жеткізуге жауапты орган ретінде қарастырылды. Дегенмен, Галена қанның айналымы туралы нақты түсінік болған жоқ.

Ғасырлар өте келе Галена көзқарастары қайта қарала бастады. XVI ғасырда испандық ғалым Мигель Сервет алғаш рет қанның өкпе арқылы өтіп, ауамен араласатынын тұжырымдады, бірақ оның бұл жұмыстары кең қолдауға ие болмай, уақыт өте ұмытылды.

Қан айналымын ашқан Уильям Гарвейдің еңбегі

Қан айналымын нақты дәлелдермен ашып, медицинада төңкеріс жасаған ағылшын дәрігері әрі физиологы Уильям Гарвей болды. XVII ғасырдың бірінші жартысында, дәлірек айтқанда 1628 жылы жарияланған «Жануарлардағы жүрек пен қан қозғалысының анатомиялық зерттеуі» атты кітабында ол қан айналымының механизмін нақты әрі сенімді түрде сипаттады. Уильям Гарвей қанның ағза ішінде тұйық циклмен жүректің насос ретінде жұмыс істеуі арқылы қозғалатынын дәлелдеді.

Уильям Гарвейдің негізгі жетістіктері:

1. Жүректің қызметін тәжірибе арқылы дәлелдеуі. Гарвей жануарларға көптеген тәжірибе жасап, жүректің ырғақты түрде жиырылып, қан тамырларға насос сияқты қан айдайтынын дәлелдеді. Бұл тәжірибелер Галена теориясын толығымен жоққа шығарып, жүректің қан айналымы жүйесіндегі негізгі қызметін нақтылады. Мысалы, Гарвей тамырларды байлап жасаған әйгілі тәжірибесінде қанның қозғалу бағытын көрсетті.
2. Қан айналымының тұйық жүйе екенін анықтауы. Ағылшын дәрігері қан айналымының екі негізгі шеңберден тұратынын дәлелдеді. Кіші қан айналымы өкпе арқылы өтіп, қанды оттегімен байытады, ал үлкен қан айналымы бүкіл ағза арқылы өтіп, ұлпалар мен мүшелерді қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Гарвей өз еңбектерінде осы процестердің анатомиялық сипатын нақтылап берді.
3. Қан көлемін есептеп, оның айналымын дәлелдеуі. Уильям Гарвей өз идеяларын нақтылау үшін математикалық есептеулер жүргізді. Ол, мысалы, жүректің бір минут ішінде қанша көлемде қан айдайтынын есептеп, оның бауырда тұрақты түзілу үшін тым көп екенін дәлелдеді. Мұндай есептеулер қанның айналымда болуы қажет екенін айқын көрсетті.

Гарвейдің кітабы жарық көргеннен кейін оның идеялары Еуропа ғалымдары арасында қызу талқыланды. Бастапқыда көптеген замандастары оның теориясын қабылдамағанымен, уақыт өте келе бұл көзқарастар жалпы мойындалып, кейінгі зерттеулерге негіз болды.

Қан айналымының ашылуының медицина үшін маңызы

Уильям Гарвейдің қан айналымын ашуы медицина мен физиологияның дамуына зор ықпал етті. Оның еңбектерінің арқасында ғалымдар мен дәрігерлер мынадай мүмкіндіктерге ие болды:

• жүрек пен қан тамырларының жұмыс істеу механизмін терең түсінді;
• жүрек-қан тамырлары ауруларын емдеудің жаңа әдістерін әзірледі;
• заманауи кардиология мен анатомия негіздерін қалады;
• хирургия мен терапияның жаңа тәсілдерін жасауға мүмкіндік алды.

Бұл жаңалық физиологиялық зерттеулердің дамуына түрткі болып, адам ағзасын зерттеудің ғылыми әдісін қалыптастырды.

Қазіргі кезде, Уильям Гарвей еңбектері жарияланғаннан кейін төрт ғасыр өтсе де, ғалымдар оның идеяларын әлі де қолдануда. Олар жүрек-қан тамырлары жүйесі туралы білімдерін тереңдетіп, медициналық тәжірибені жетілдіруде.

Қан айналымының ашылуы – ғылыми батылдық пен табанды зерттеулер адам ағзасы туралы түсініктерді түбегейлі өзгертіп, медицинадағы жаңа жетістіктерге жол ашатынының айқын дәлелі. Уильям Гарвейдің ғылыми еңбектері бүгінгі таңда да өзектілігін сақтап, медицина ғылымы мен адам ағзасын зерттеуде ғалымдардың жаңа буынына шабыт беруде.