Қазақ жазуының реформаторы Ахмет Байтұрсынов туралы 24 қызықты дерек

Әр ұлттың тарихында оның рухани дамуына ерекше үлес қосқан дара тұлғалар бар. Қазақ халқы үшін сондай тарихи фигура – Ахмет Байтұрсынұлы. Ол – тіл реформаторы, ағартушы, публицист, ақын әрі ұлттық білім беру мен мәдениет жүйесін қалыптастыруға үлкен үлес қосқан қайраткер. Қазақ жазуын жеңіл әрі тиімді ету мақсатында ол араб әліпбиін реформалап, жаңа жазу жүйесін енгізді. Оның ғылыми-педагогикалық еңбектері бүгінде де өз маңызын жоғалтқан жоқ. Төменде қазақ тілін дамытуға, оқытуға және сақтау ісіне орасан еңбек сіңірген тұлға жайлы 24 қызықты мәлімет берілген.

1. Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы Торғай өңірінде дүниеге келген. Ол Арғын тайпасының ұрпағы, бұл оның ұлттық болмысының қалыптасуына ықпал етті.
2. Ең алғашқы білімін ауыл мектебінен алып, кейін орыс-қазақ училищесінде оқыды. Бұл оқу орындары оның көзқарасының кеңеюіне сеп болды.
3. Жастайынан тілге, әсіресе оның грамматикасына қызығушылық танытты. Ол қазақ тілін үйрену мен үйретудің тиімді жолдарын іздестіре бастады.
4. Қазақ жазуын оңтайландыру мақсатында араб жазуына негізделген жаңа әліпби әзірледі. Бұл әліпби қазақтың дыбыстық жүйесіне бейімделген болатын.
5. Жаңа жазу жүйесі дәстүрлі араб графикасынан гөрі қарапайым әрі түсінікті болды. Ол қазақ тіліне тән дыбыстарды толық қамтыды.
6. «Тіл-құрал» атты оқулық – қазақ тіл білімінің алғашқы ғылыми-грамматикалық еңбегі. Бұл еңбек қазақ мектептерінде кеңінен қолданылды.
7. Ол тек грамматикамен ғана шектелмей, қазақ тілін мектепте қалай оқыту керектігін де зерттеді. Оның әдістемесі білім беру жүйесіне негіз болды.
8. 1913 жылы ол «Қазақ» газетінің бас редакторы болды. Бұл басылым ұлттық сананы оятуға зор ықпал етті.
9. Газет арқылы ол әліпби реформасы, оқу-ағарту мен мәдениет мәселелерін көтерді. Мақалаларында ол халықты жаңаруға, білімге үндеді.
10. Ол «Алаш» қозғалысының жетекшілерінің бірі болды. Ұлттық автономия мен қазақ халқының өзін-өзі басқаруын қолдады.
11. Кеңес өкіметі орнаған соң Қазақ АКСР-інің ағарту халық комиссары қызметін атқарды. Бұл лауазым оған білім беру саласында нақты өзгерістер енгізуге мүмкіндік берді.
12. Мемлекеттік қызметте жүрсе де, ғылыми-танымдық жұмысын тоқтатпады. Оның оқулықтары мен мақалалары кең таралыммен жарық көрді.
13. 1920-жылдары ол латын әліпбиіне көшу идеясын қолдады. Латын графикасын заманауи әрі халықаралық жазу құралы деп білді.
14. Ахмет Байтұрсынұлы орыс әдебиетінен аудармалар жасады. Қазақ оқырманы оның арқасында Крылов, Толстой шығармаларымен танысты.
15. Ғылыми-зерттеу жұмыстары тілдің фонетикасы, морфологиясы және стиль мәселелерін қамтыды. Ол түркі тілдерін терең зерттеді.
16. Тіл – ұлттың жаны деген ұстанымды берік ұстанды. Ол үшін ана тілі халықтың рухани тірегі болатын.
17. Лингвистикада қолданылатын бірқатар терминдер дәл осы Байтұрсынұлы енгізген сөздер. Олар әлі күнге дейін қолданылып келеді.
18. Оқу-тәрбие процесінде логикалық ойлау мен тіл құрылымын түсінуге басымдық берді. Ол механикалық жаттауды тиімсіз деп санады.
19. 1930 жылдан бастап кеңестік билік оны қуғындауға кірісті. Ұлтшыл деген айыппен оның еңбектері тыйымға ұшырады.
20. 1937 жылы ол «халық жауы» ретінде тұтқындалып, ату жазасына кесілді. Бұл – қазақ зиялыларына қарсы жүргізілген жаппай репрессияның бір бөлігі болды.
21. 1988 жылы ол толық ақталды. Ахмет Байтұрсынұлының есімі ғылыми айналымға қайта оралды.
22. Бүгінде елімізде көптеген мектеп, көше, мәдени мекеме оның атымен аталады. Бұл – оның еңбегінің мойындалуының белгісі.
23. 2022 жылы туғанына 150 жыл толуына орай ел көлемінде мерейтойлық іс-шаралар өтті. Ғылыми конференциялар, көрмелер, кітаптар жарық көрді.
24. Оның мұрасы қазақ тіл білімі мен мәдениетінде ерекше орын алады. Ол – білім мен ерік-жігердің, ұлтқа деген шынайы махаббаттың символы.

Ахмет Байтұрсынұлы – ұлттың рухани жаңғыруының бастауында тұрған тұлға. Оның тіл, жазу, оқу-ағарту саласындағы еңбегі бүгінгі күні де өзекті. Ол қазақ сөзінің қадірін арттырып, ғылым мен білімнің жолын ашты. Халықтың санасына тіл арқылы ұлттық сана мен рухты сіңірді. Оның өмірі мен ісі – өшпес өнеге.