InfoRadar
Мазмұны
Ежелден-ақ адамдар ақыл-ойды дамытуға, есте сақтау қабілетін жаттықтыруға және пайдалы уақыт өткізуге арналған үстел ойындарын жасап келген. Солардың ішінде ең танымал әрі зияткерлік тереңдігімен ерекшеленетіні – шахмат. Бұл ойын ғасырлар бойы даналықтың, есептіліктің және логиканың символы саналып келеді. Алайда шахматты кім алғаш ойлап тапқаны әлі күнге дейін тарихшылар арасында қызу пікірталас тудырады. Бұл күрделі сұраққа жауап табу үшін ежелгі өркениеттерге, жазба деректерге және археологиялық табыстарға жүгіну қажет. Шахматтың пайда болу тарихы – адамзаттың рухани және мәдени дамуының айқын көрінісі.
Шахматтың шығу тегі
Шахматтың нақты авторы кім екені белгісіз болса да, зерттеушілердің басым бөлігі бұл ойынның тамыры Үндістаннан бастау алатынына сенімді. Болжам бойынша, шамамен VI ғасырда Үндістанда «чатуранга» атты ойын пайда болған. Бұл атау санскрит тілінен аударғанда «төрт әскер түрі» деген мағына береді – жаяу әскер, атты әскер, пілдер мен күймелер. Осы кейіпкерлер кейінірек шахматтағы жаяу әскер, ат, піл және тураларға айналды.
Уақыт өте келе, чатуранга ойыны Азия мен Таяу Шығыс елдеріне тарап, әр халықтың мәдениетіне бейімделіп, өзгерістерге ұшырай бастады. Парсы елінде ол «шатрандж» деп аталып, ал араб шапқыншылығынан кейін Испанияға жетіп, Еуропаға кеңінен таралды.
Негізгі тарихи нұсқалар мен тұжырымдар
Шахматтың шығу тарихына қатысты бірнеше теория бар. Әрқайсысы сол заманның дереккөздеріне сүйенеді. Төмендегі нұсқалар ерекше назар аударады:
- Үндістанда бұл ойын туралы аңыз бар, онда дана адам шахматты көңілсіз патшаны сергіту үшін ойлап тапқан делінеді;
- Қытайда оған ұқсас «сянци» ойыны болған, бірақ ол өз бетінше дамыған деп есептеледі;
- Парсы елінде шахмат болашақ патшаларды тәрбиелеудің бір әдісі ретінде қабылданған;
- Араб әлемінде ойынға нақты ережелер мен есепке негізделген сипат берілген;
- Еуропада ол текетірес пен ойлаудың символына айналып, қазіргі түріне дейін жетілдірілген.
Бұл теориялар шахматтың түрлі мәдениеттердегі орны мен тарихи маңызын жақсы көрсетеді.
Неліктен Үндістан шахматтың отаны деп саналады
Көптеген теориялар болса да, шахматтың дәл осы Үндістанда пайда болғанына дәлел болатын бірнеше негізгі фактор бар.
- Үндістан аумағынан табылған ежелгі мүсіндер мен фигуралар шахмат элементтеріне ұқсас;
- VI ғасырдан басталатын үнді жазбаларында ойынның мақсаты мен ережелері нақты сипатталады;
- Үнділер ерте кезден бері әскери стратегияға арналған үстел ойындарын ойлап тапқан;
- Шахмат дәл осы жерден Парсыға, кейін араб еліне таралған;
- Үнді мәдениетінде бұл ойын ақыл иелері мен билеушілерге лайық деп саналған.
Осы дәлелдердің негізінде көптеген тарихшылар шахматтың отаны – Үндістан деген тұжырымға келеді.
Ойын ережелерінің өзгеруі
Шахмат алғашқы пайда болған сәттен бастап көптеген өзгерістерге ұшырады. Мәселен, бұрын ферзь (ханша) тек бір қадам ғана жасай алатын болса, кейін ол ең күшті фигураға айналды. Рокировка секілді қорғаныс әдісі де бірден пайда болмаған. Бұл ережелердің бір бөлігі тез қабылданды, басқаларына уақыт қажет болды.
Ойын динамикасын арттыру үшін енгізілген басты өзгерістерге тоқталайық:
- Ханша ең қуатты фигураға айналды. Бастапқыда ол тек диагональ бойынша бір ұяшыққа ғана жүре алатын еді. Кейінірек, әсіресе Еуропада, оған барлық бағытта қалағанынша қозғалу мүмкіндігі беріліп, ойын едәуір серпінді болды.
- Піл шексіз диагональмен қозғалу құқығына ие болды. Бұрынғы шатранджда ол тек бір ұяшықтан секіріп өте алатын. Бұл шектеу алынып, ойын тактикалық тұрғыдан күрделене түсті.
- Рокировка ережесі енгізілді. Бұл — король мен тураның бір мезгілде қозғалу маневрі. Ол Еуропада XV ғасырда пайда болды және қорғаныс жағынан ойыншыға қосымша мүмкіндік берді.
- Жаяу әскердің соңғы қатарға жеткен кезде басқа фигураға айналуы. Бұл ереже ойынға жаңа стратегиялар мен комбинациялар әкелді.
- «Өту кезінде алу» әдісі. Бұл – қарсыластың екі ұяшық алға бірден жылжыған жаяу әскерін арнайы ережемен ұру тәсілі. Ол ойынның әділеттілігін сақтауға бағытталған.
Мұндай жаңартулар шахматты ережелер тұрғысынан біркелкі және логикалық қылды.
Ойынды әлемге тарату жолы
Шахмат Үндістаннан бастап, Жібек жолы арқылы көптеген елдерге жетті. Алғашында ол Парсы елінде кеңінен таралып, билік элитасының ойынына айналды. Кейін арабтар шахматты меңгеріп, оны Еуропаға, әсіресе Испанияға жеткізді. Ары қарай бұл ойын бүкіл құрлыққа жайылды.
Төмендегі аймақтарда шахмат ерекше ықпалға ие болды:
- Таяу Шығыста ол ақсүйектер мен білімділер ортасында танымал болды;
- Еуропада рыцарьлар мен ақсүйектер оны зияткерлік дамудың құралы ретінде қабылдады;
- Ресейде XIX ғасырда халықтың кең тобына тарап, зиялы қауым арасында беделге ие болды;
- Азия елдерінде оған ұқсас сёги және сянци сияқты ұлттық нұсқалар дамыды;
- XX ғасырда халықаралық турнирлер мен жарыстардың арқасында шахмат әлемдік деңгейде мойындалды.
Осылайша, бұл ойын ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі ұзақ жолды жүріп өтті.
Шахмат – нақты бір адамның ойлап тапқан өнертабысы емес, көптеген ұлттар мен мәдениеттердің ортақ рухани жемісі. Оның қалыптасуына тарихи тәжірибе, логикаға негізделген ойлау жүйесі және әртүрлі елдердің дәстүрлері ықпал етті. Бүгінде шахмат тек ойын емес – ол әлемдік зияткерлік мәдениеттің ажырамас бөлігіне айналды. Осы терең тамырлы ойын арқылы адамзат өз ақыл-ойының шексіз мүмкіндігін танытып келеді.
