Шөлде мираж қалай пайда болады

Табиғат әлемінде адамды таңғалдырып, көзді алдайтын түрлі құбылыстар бар. Солардың бірі — мираж, яғни алыстан көрінетін елес бейне. Мұндай көріністер әсіресе аптап ыстықта, кең жазық шөлдерде жиі байқалады. Адам алыстан су немесе ағаштарды көргендей болады, бірақ жақындай келе олардың жоқ екеніне көзі жетеді. Бұл қиялдың жемісі емес, нақты физикалық заңдылықтардың салдары. Мираждың шын мәнінде қалай пайда болатынын түсіну үшін алдымен оның негізіндегі табиғи процестерге үңілу керек.

Мираж деген не

Мираж — жарық сәулесінің ауаның әртүрлі температуралық қабаттарында сынуы нәтижесінде пайда болатын оптикалық құбылыс. Нәтижесінде адам көзіне болмаған нысан немесе оның жалған бейнесі көрінеді. Мираж тек шөлде ғана емес, жазда асфальт жолдарда, теңіз жағалауында немесе таулы аймақтарда да болуы мүмкін. Алайда шөлдегі көріністері ерекше әсер қалдырады.

Мұндай құбылыстың негізінде жатқан басты себеп — әртүрлі температурадағы ауа қабаттарының жарықты әрқалай сындыруы. Жарық жолының иілуі нәтижесінде алыстағы аспан не заттың бейнесі жерден көрінетіндей болып көрінеді.

Шөлдегі төменгі мираж қалай түзіледі

Ең жиі кездесетін түрі — төменгі мираж. Ол көбіне күн сәулесімен қатты қызған жер бетінен пайда болады. Шөлді немесе жазғы тас жолды мысалға алуға болады. Мұндай мираждың пайда болуы үшін бірнеше жағдай қажет:

• жер бетінің ауаға қарағанда әлдеқайда ыстық болуы;
• ауа ағынының баяу немесе мүлдем болмауы;
• алыста көрінетін заттар — аспан, ағаш немесе басқа нысан болуы;
• бақылаушының көзі мен мираж арасындағы қашықтықтың жеткілікті болуы.

Осы факторлар біріге отырып жарық сәулесінің қисайып, жалған бейне тудыруына себеп болады. Адам ол бейнені жерден шағылысқан су секілді қабылдайды.

Мираждың физикалық негізі

Жарықтың сынуы — бұл физиканың жарық таралуы туралы заңына негізделген құбылыс. Жарық салқын ауада тез, ал ыстық ауада баяу қозғалады. Сондықтан шөлде жерге жақын ауа қатты қызып, жоғарыдағы қабаттармен салыстырғанда сирек болады.

1. Жарық сәулесі жоғарыдан, мысалы аспаннан немесе алыс нысаннан шығып, төменгі ыстық қабатқа енеді.
2. Осы ыстық ауада қозғалыс бағытын өзгертіп, жоғары қарай иіледі.
3. Бұл иілген сәуле бақылаушының көзіне жетіп, ол оны төменнен келіп тұрғандай қабылдайды.
4. Нәтижесінде адам су секілді жылтыр жалған бейне көреді.

Осылайша мираж судың өзі емес, тек жарықтың ойыны мен ауа қабаттарының тығыздық айырмашылығынан пайда болады.

Жоғарғы мираж бен фата-моргана

Бұдан бөлек жоғарғы мираж да бар. Мұнда нысан жоғарыда, әдеттегі орнынан биікте тұрғандай көрінеді. Бұл жағдайда керісінше — салқын ауа төменде, ал жылы ауа жоғарыда орналасады. Мұндай құбылыс теңіз маңында немесе таулы аймақтарда жиі байқалады.

Күрделірек түрі — фата-моргана. Бұл бірнеше ыстық және салқын ауа қабаттарының бірінен соң бірі орналасуы нәтижесінде күрделі бейнелердің пайда болуы. Мұндай мираждар кейде кемелердің, қалалардың не мұнаралардың аспанда қалқып жүргендей елесін тудырады. Тарихта кейбір теңізшілердің «ұшатын қала» көрдік дегені осы құбылыспен байланысты.

Адамдар неге оны су деп ойлайды

Шөлде жүрген адам шөлдеп, шаршаған кезде суды көруге деген үміт күшейеді. Көз алдындағы жылтырақ бейне, көкшіл жалтырақ түс, ауадағы діріл – бәрі миды алдап, шындықты бұрмалауға себеп болады. Мұны төмендегі факторлар күшейтеді:

• шаршау мен сусыздық;
• біркелкі пейзаж және бағдардың болмауы;
• аптап ыстықтың ауадағы діріл тудыруы.

Сондықтан шөлде жүрген көптеген адамдар миражды шын су деп қателесіп, соған қарай жылжып кетеді.

Миражды шын судан қалай ажыратуға болады

Кейде алыстан қарағанда мираж бен нағыз суды шатастыру қиын. Бірақ мынадай белгілерге қарап, олардың айырмасын байқауға болады:

• миражға жақындағанда ол «қашып кетеді» немесе ғайып болады;
• бейне жиі керісінше немесе бұлдыр көрінеді;
• су бетінде ешқандай толқын, шағылыс немесе дыбыс жоқ.

Бұл белгілер арқылы адам алданудан сақтанып, бос әуреден құтылады.

Мираж — табиғаттың бірегей әрі күрделі құбылысы. Ол бізге жарықтың қалай таралатынын, ауаның қандай рөл атқаратынын және адамның қабылдауы қаншалықты алдамшы болуы мүмкін екенін көрсетеді. Мұндай елестер тек қызықты көрініс қана емес, сонымен қатар тірі қалу үшін маңызды білім көзі де бола алады. Мираждың шығу себептерін білу адамға кеңістікті дұрыс бағалауға, алдамшы бейнеге сеніп қалмауға көмектеседі.