Сталактиттері бар үңгірлер қалай пайда болады

Үңгірлер ежелден адамдардың қиялын баурап, ерекше пішіндерімен және табиғи құпияларымен қызықтырып келеді. Жерасты лабиринттері саяхатшыларды өзіне тартып, табиғаттың ғажап көріністерімен таңғалдырады. Осындай ғажайыптардың ішінде ең көзтартарларының бірі – үңгір төбесінен салбырап тұратын сталактиттер. Мұндай құрылымдардың қалай қалыптасатынын түсіну үшін алдымен үңгірлердің пайда болу кезеңдері мен минералдардың жиналу ерекшеліктеріне тоқталған жөн.

Үңгірлердің түзілуі: табиғи үдерістер

Көптеген сталактитті үңгірлер су мен тау жыныстарының ұзақ уақыт бойы өзара әсерлесуі нәтижесінде қалыптасады. Әсіресе, мұндай үңгірлер әктастар мен басқа да карбонатты жыныстар көп кездесетін аймақтарда жиі кездеседі. Бұл процесс мыңдаған, тіпті миллиондаған жылдар бойы жалғасады.

Үңгірдің пайда болу кезеңдері келесідей:

1. Жауын-шашын немесе еріген қар суы жерге сіңіп, көмірқышқыл газымен қанығады. Ол нәтижесінде әлсіз көмір қышқылының ерітіндісіне айналады.
2. Сол ерітінді әктасты және басқа минералдарды баяу ерітеді. Бастапқыда ұсақ жарықтар мен тесіктер пайда болады, олар уақыт өте келе үлкейеді.
3. Жеке жарықтар бір-бірімен қосылып, күрделі жерасты өткелдеріне айналады.
4. Беткі қабаттан сіңген су мен минералдардың үздіксіз әсерінен үңгір көлемі біртіндеп өседі.

Бұған әлемнің әр түкпіріндегі әйгілі үңгірлердің мысалы дәлел бола алады, олардың әрқайсысында үңгір қалыптасуының әртүрлі кезеңдері көрініс тапқан.

Сталактиттердің пайда болу механизмі

Сталактиттер үңгір төбесінен тамшылап ағатын судың құрамындағы минералдардың шөгуінен қалыптасады. Әрбір су тамшысы өзімен бірге еріген кальцийді әкеледі. Су буланғанда, төбеде өте жұқа минерал қабаты қалады. Осы қабаттардың біртіндеп жиналуы арқылы сталактиттің негізі пайда болады, ол уақыт өте келе ұзарып, әдемі тас шоғырға айналады.

Сталактиттердің өсу процесін былай сипаттауға болады:

• су тамшылары жарықтар арқылы баяу ағып, өзімен бірге еріген минералдарды әкеледі;
• су буланып, кальциттің жұқа қабаты төбеге жиналады;
• жаңа тамшылар келіп, су буланған сайын сталактит ұлғая береді;
• кейде сталактиттің ұшынан тамған су үңгірдің еденінде де минерал шоғырын – сталагмитті түзіп отырады.

Яғни сталактиттер – су, минерал және ауаның ұзақ уақыт бойғы өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілетін табиғи құрылымдар.

Сталактиттің өсуіне қажетті жағдайлар

Сталактиттер тек белгілі бір жағдайларда ғана түзіледі, соларсыз мұндай құрылымдар пайда болмайды.

Оған қажетті негізгі факторлар:

• үңгір орналасқан жерде карбонатты тау жыныстарының мол болуы;
• жер астына жайлап сіңетін су мен ылғалдың жеткілікті мөлшері;
• минералдардың жиналуына кедергі келтірмейтін тұрақты ауа айналымының болмауы;
• температураның күрт өзгермей, бірқалыпты сақталуы.

Осы факторлардың бірі болмаған жағдайда сталактиттер баяу өседі немесе мүлдем пайда болмайды.

Үңгірлерде кездесетін басты табиғи құрылымдар

Үңгір ішінде сталактиттерден бөлек, басқа да ерекше құрылымдар көптеп кездеседі. Олардың әрқайсысы өзінше пайда болып, үңгірді одан әрі әсемдейді. Ең көп тараған түрлері мыналар:

• сталагмиттер – үңгір еденінде тамшылап ағатын судан түзіледі;
• сталагнаттар – сталактит пен сталагмит қосылып, тұтас бағанаға айналған кезде пайда болады;
• геликтиттер – қисық, иір-шиыр пішінді ерекше минерал қабаттары.

Бұл құрылымдар үңгірдің көркемдігін арттырып, зерттеушілер үшін ерекше қызығушылық тудырады.

Адамзат үшін сталактит пен үңгірлерді зерттеудің маңызы

Жерасты құрылымдарын зерттеу арқылы адамзат тек геологиялық үдерістерді ғана емес, сонымен қатар ежелгі климат, топырақтың құрамы және геологиялық өзгерістердің тарихы туралы да көп мәлімет ала алады. Бұл білім әртүрлі салаларда қолданылады:

1. Археологтар үңгірлерден ежелгі қоныстардың, жануарлардың немесе тұрмыстық бұйымдардың іздерін табады. Бұл адамзаттың, табиғаттың және жердің өткенін терең түсінуге септігін тигізеді.
2. Геологтар сталактит пен басқа да минерал қабаттарын зерттеу арқылы мыңдаған жылдардағы климаттың өзгеруін анықтайды. Әр қабат өткен кезеңнің табиғи жағдайлары мен атмосфераның құрамын көрсетеді.
3. Туризм мен спелеология (үңгіртану) салалары пішіні ерекше үңгірлердің арқасында қарқынды дамуда. Көптеген адамдар жерасты әлемінің сұлулығын көру үшін арнайы экспедицияларға қатысады.

Осындай білімнің қолданылу аясының кеңдігі үңгірлерді зерттеудің қоғам үшін маңызын көрсетеді.

Сталактитті үңгірлер – тек геологиялық тұрғыдан ғана емес, нағыз табиғи мұражайлар. Оларды зерттеу арқылы адамзат Жердің өткенінен, минералдардың түзілу ерекшеліктерінен және судың тау жыныстарымен әсерлесуінен көптеген маңызды деректер алады. Сталактиттердің баяу, үздіксіз өсуін бақылау арқылы табиғаттың төзімділігі мен күшіне таңдануға болады. Үңгір ішінде аз ғана уақыт болудың өзі адамды үлкен ойға жетелеп, әлемнің көпқырлылығы мен табиғаттың сұлулығын қайта сезінуге мүмкіндік береді.