InfoRadar
Мазмұны
Адамзат ежелден өз өткенін ұмытпауға, оны жазып қалдыруға ұмтылып келген. Глиня табақшаларға, папирустарға, пергаментке және кейінірек қағазға жазылған деректер арқылы адам баласы маңызды оқиғалар мен естеліктерді сақтауға тырысты. Алайда уақыт өте келе бұл жазбалар тек шаруашылық пен дін үшін ғана емес, тарихты зерделеу үшін де аса құнды екені белгілі болды. Архивтер – өткенді бейтарап әрі дәл зерттеуге мүмкіндік беретін басты дереккөздердің бірі. Архивтік материалдарды алғаш болып кім ғылыми мақсатта пайдаланғаны туралы сұрақ – тарих ғылымының қалыптасу жолын түсінудің маңызды кілті. Өйткені тарихтың өзегі – нақты дерекке сүйеніп, өткенді түсіндіруде жатыр.
Өткенге ғылыми көзқарастың қалыптасуы
Ежелгі Шығыс пен антикалық дәуірдегі тарихи еңбектер көбінесе аңыздар мен ауызша әңгімелерге, ресми жылнамаларға негізделген. Бірақ кейбір ойшылдар нақты дерекке сүйеніп, оқиғаларды терең түсінуге талпынған. Архивтер тарих ғылымынан бұрын пайда болғанымен, оларды зерттеу құралы ретінде қолдану бірден дамымаған.
Архивті алғаш пайдаланған жағдайлар Ежелгі Мысыр мен Месопотамияда тіркелгенімен, олар әкімшілік қажеттілікке байланысты болған. Ал тарихқа ғылыми көзқарастың қалыптасуы біршама кейін басталды.
Геродот – тарихтың атасы
Өткен оқиғалар арасындағы себеп-салдар байланысын түсінуге талпынған алғашқы тұлға – Геродот.
- Геродот Галикарнас қаласынан шыққан, ол б.з.д. V ғасырда өмір сүрген және «тарихтың атасы» деп аталады. Оның «Тарих» атты көлемді еңбегі грек-парсы соғыстарының барысын кеңінен сипаттайды.
- Бұл еңбекте ол куәгерлердің әңгімелеріне, ауызша шежірелерге және жазбаша деректерге сүйенген. Ол түрлі елдерге сапар шегіп, мәліметтер жинап, деректерді салыстырып, сол арқылы қорытынды жасаған.
- Геродот қазіргі архив ұғымында жұмыс істемесе де, дереккөздерді салыстыра қарап, сын көзбен талдаған. Ол әрбір оқиғаны бірден қабылдамай, оның шындыққа қаншалықты жақын екенін саралаған.
- Оның тәсілі – тарихи оқиғаларды сипаттап қана қоймай, олардың мәнін ашуға ұмтылу. Бұл тәсіл тарихты ғылыми бағытқа бұрудың алғашқы қадамына айналды.
Антикалық және ортағасырлық архив дәстүрі
Кейінгі кезеңде жазбаша құжаттарға деген көзқарас өзгеріп, архивтер тек шаруашылық емес, ғылыми маңызға да ие бола бастады.
- ежелгі Рим архивтері сенат отырыстарының хаттамалары мен шенеуніктер есептерін сақтаған;
- Византия шежірешілері император кеңселерінің материалдарын пайдаланып жазба қалдырған;
- мұсылман әлеміндегі тарихшылар – әсіресе ат-Табари – ресми жазбалар мен куәгерлер дерегін пайдаланған;
- Еуропадағы монастырлар грамоталар, келісімдер мен патша жарлықтарын көшіріп, сақтаған;
- Ватикандағы папалық архивтер шіркеулік шежірешілерге ақпарат көзі ретінде қызмет еткен.
Осылайша архивтер біртіндеп зерттеу құралына айнала бастады. Бірақ олармен ғылыми деңгейде жүйелі жұмыс істеу әлі толық қалыптаспаған еді.
Қайта өрлеу дәуірі және ғылыми архивтанудың басталуы
Архивтерді нақты ғылыми зерттеулерде қолданудағы серпіліс XVI–XVII ғасырларда орын алды. Бұл кезеңде тарихи деректердің шынайылығына аса мән бере бастаған зерттеушілер пайда болды.
- XVII ғасырда өмір сүрген француз монахы және ғалымы Жан Мабильон алғаш рет архив құжаттарын жүйелі түрде ғылыми мақсатта қолданған тұлғалардың бірі болды. Ол дипломатика ғылымының негізін қалаған.
- 1681 жылы жарық көрген «De re diplomatica» еңбегінде Мабильон ежелгі құжаттардың шынайылығын анықтау жолдарын сипаттаған. Ол тек мазмұнмен ғана емес, құжат жазылған материал, жазу стилі, мөрлер мен пішіндерге де көңіл бөлген.
- Мабильон алғаш рет құжаттың түпнұсқалығын айқындайтын ғылыми өлшемдерді енгізіп, жалған құжаттар мен шынайы деректерді ажыратуға жол ашты. Бұл – объективті тарих жасау жолындағы маңызды қадам болды.
- Осы тәсілдің арқасында архивтер тек көмекші құрал емес, тарихи шындықты дәлелдейтін басты дереккөзге айналды. Тарихшы енді өткенді сипаттап қана қоймай, деректер арқылы өз ойының негізін дәлелдеуі керек болды.
Қазіргі тарихи ғылымдағы архивтің орны
Бүгінгі күні тарих ғылымын архивсіз елестету мүмкін емес. Архивтер – өткеннің нақты іздері, оларсыз шынайы зерттеу жүргізу қиын.
- архивтерде хаттар, заңдар, есептер, мемуарлар, фотосуреттер мен қара сөздер сақталады;
- зерттеуші әрбір құжатты архив қоры, тіркеу нөмірі мен күні бойынша дәл көрсетуі тиіс;
- дереккөзге сыни көзқарас кез келген ғылыми еңбекте міндетті талапқа айналды;
- архивтік жаңа деректер тарихтағы танымал оқиғаларға тың көзқарас ұсынуы мүмкін;
- бұрын құпия болған материалдарға қол жеткізу – тарихты қайта қарауға мүмкіндік береді.
Бүгінде архив тек сақталатын орын емес, ғылыми дәлдіктің негізгі қайнары саналады. Архивпен жұмыс істеу – үлкен жауапкершілік пен әдістемелік дайындықты қажет етеді.
Архивтердің тарих ғылымындағы рөлінің қалыптасуы – адамзаттың ойлау мәдениетін дамытудың көрсеткіші. Ерте кезеңдегі аңыздар мен ауызша шежірелерден бастап, дәлелді деректерге сүйеніп өткенді зерттеуге көшу – ғылымның жетілу жолы. Архивтер тек өткенді баяндамайды, олар оны түсіндіру мен бағалауға негіз болады. Геродот пен Мабильон сынды тұлғалардың еңбегі архивті ғылыми құралға айналдырып, тарихты ғылым ретінде қалыптастыруда шешуші рөл атқарды.
