Таудағы ауадағы оттегінің азаюының себебі

Атмосфераның құрамына және оның қысымына байланысты таудың биіктігіне қарай ауадағы оттегінің мөлшері өзгереді. Биік тауларға көтерілгенде, адамдардың тыныс алуы қиындап, кейде әлсіздік пен бас айналу пайда болады. Бұл жағдайлардың себебі – ауа қысымының төмендеуі мен ауадағы оттегінің концентрациясының азаюы. Мұндай құбылысты түсіну туристер мен альпинистер үшін маңызды ғана емес, сонымен бірге атмосфера физикасы мен биологиясы саласындағы ғылыми зерттеулер үшін де қажет. Бұл мақалада таудағы оттегінің азаюының себептері мен оның адам ағзасына әсері қарастырылады.

Атмосфералық қысымның әсері

Жерді қоршаған ауа қабаты гравитация әсерінен жер бетіне қысым түсіреді. Атмосфералық қысым дегеніміз – ауа молекулаларының белгілі бір ауданды басу күші. Биіктік артқан сайын, ауа қабаты жұқарады, қысым азаяды. Осыған байланысты белгілі бір көлемдегі ауаның құрамындағы газ молекулаларының саны да кемиді.

Тауларда ауа қысымы төмен болғандықтан, ауаның тығыздығы азаяды. Бұл демек – тыныс алу кезінде өкпеге түсетін оттегінің мөлшері кемиді. Сондықтан жоғарыда тыныс алу қиындайды.

Ауаның оттегі концентрациясы

Атмосферадағы оттегі мөлшері жалпы көлемнің шамамен 21%-ын құрайды. Бұл көрсеткіш биіктіктен тәуелсіз болып көрінуі мүмкін. Бірақ қысым төмендеген кезде ауа молекулаларының жалпы саны азаяды, сондықтан бір литр ауада оттегінің нақты саны кемиді.

Осылайша, биік таудағы ауада оттегінің пайыздық мөлшері өзгермесе де, оның шынайы концентрациясы едәуір төмендейді. Бұл тыныс алудың ауырлауына әкеледі.

Биік таудағы адам ағзасына әсері

Оттегінің жетіспеушілігі организмде гипоксия деп аталатын жағдай туғызады. Оның белгілері мыналар болуы мүмкін:

• тыныс алудың жиілеп, тереңдеуі;
• бас айналу, әлсіздік;
• концентрацияның төмендеуі;
• бас ауруы және үйлестіру қабілетінің бұзылуы.

Ағза бұл жағдайға қызыл қан клеткаларын көбейту арқылы жауап береді, олар оттегіні тасымалдаушы болып табылады.

Тауда бейімделу процестері

Ұзақ уақыт жоғары биіктікте болғанда адам денесі белгілі бір бейімделу кезеңінен өтеді. Бұл акклиматизация деп аталады. Ол бірнеше маңызды өзгерістерге алып келеді:

1. Эритроциттер санын арттыру. Бұл қанның оттегіні жеткізу қабілетін жақсартады.
2. Тыныс алу жүйесінің жетілуі. Тыныс алу жиі және терең болады, бұл өкпеге оттегінің көп кіруін қамтамасыз етеді.
3. Қан айналымының жақсаруы. Қан тамырлары кеңейіп, тіндерге оттегінің жақсы таралуын қамтамасыз етеді.
4. Метаболизмнің өзгеруі. Организм оттегіні үнемді пайдаланып, энергия өндірудің баламалы жолдарын дамытады.

Бұл бейімделулер адамның биік тауда өмір сүруіне көмектеседі, бірақ толық қорғаныс болмайды.

Оттегінің азаюын ескеру қажеттілігі

Тауларға шығатындар ауадағы оттегінің мөлшерінің азаюын білуі маңызды. Бұл ақпарат дұрыс дайындалуға, акклиматизацияға уақыт бөлуге және денсаулықты қорғауға көмектеседі.

• дайындық ауру қаупін азайтады;
• биіктікті біртіндеп арттыру бейімделуді жеңілдетеді;
• өз сезімдеріңізге мұқият болу қауіпті азайтады;
• арнайы құрал-жабдық пен дәрі-дәрмектер көмектесуі мүмкін;
• атмосфералық өзгерістерді білу туризм мен зерттеулерде пайдалы.

Таудағы ауа тығыздығының төмендеуі – тыныс алу қиындауының негізгі себебі. Бұл құбылысты түсіну және оған дұрыс дайындалу маңызды. Ағза биіктіктегі ауыртпалыққа бейімделу үшін күрделі өзгерістерден өтеді. Атмосфералық ерекшеліктер туралы білім адамға биік тауларға қауіпсіз және тиімді саяхат жасауға мүмкіндік береді.