Теңіз толқыны туралы 29 қызықты деректер

Мұхиттар мен теңіздер үнемі қозғалыста болады, ал сол қозғалыстың ең әсерлі көріністерінің бірі – су деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі, яғни толқын мен қайту құбылысы. Бұл табиғи процесс әлемнің барлық жағалауларында байқалып, жағалау экожүйелерінің ырғағын айқындайды. Ежелгі адамдар судың көтерілуі мен тартылуы белгілі бір заңдылықпен жүретінін байқаған, бірақ оның себебін тек кейінірек түсіне бастады. Бүгінде ғалымдар бұл құбылыстың Ай мен Күннің тартылыс күшіне байланысты екенін нақты дәлелдеді. Толқын мен қайту — табиғаттағы тепе-теңдіктің көрінісі, оны зерттеу арқылы адамзат Жер мен ғарыш арасындағы байланысын жақсырақ түсіне алды.

1. Толқын мен қайту – Ай мен Күннің тартылыс күші әсерінен туындайтын табиғи құбылыс. Ай Жерге жақынырақ орналасқандықтан, оның әсері анағұрлым күшті болады.
2. Тәулік ішінде әдетте екі рет толқын және екі рет қайту жүреді. Бұл Жердің өз осінен айналуымен және Айдың орбитада қозғалуымен байланысты.
3. Су деңгейінің көтерілу биіктігі әр аймақта әртүрлі. Кей жерлерде ол бірнеше сантиметр ғана болса, кейбір теңіздерде ондаған метрге дейін жетеді.
4. Әлемдегі ең биік толқын Канада мен АҚШ арасындағы Фанди шығанағында байқалады. Мұнда су 16 метрге дейін көтеріліп, күшті ағындар түзеді.
5. Экватор маңындағы теңіздерде толқын әлсіздеу келеді. Бұл Ай тартылысының бұрыштық әсерімен түсіндіріледі.
6. Тартылыс күші тек мұхиттарға ғана емес, құрлыққа да әсер етеді. Бірақ жердің қатты қабығы судан әлдеқайда берік болғандықтан, мұндай қозғалысты адам байқамайды.
7. Мұхитпен тар бұғаз арқылы байланысқан ішкі теңіздерде су деңгейінің ауытқуы шамалы. Мысалы, Жерорта теңізінде айырмашылық жарты метрден аспайды.
8. Теңізбен байланысы жоқ тұйық су айдындарында, мысалы Каспийде, толқын айтарлықтай байқалмайды.
9. Толқындық қозғалыс мұхит бетімен секундына жүздеген метр жылдамдықпен тарайды. Терең суда жылдамдығы жоғары болса, таяз жерлерде баяулайды.
10. Кейде теңіз толқыны өзеннің сағасына еніп, қарсы бағытта қозғалатын күшті ағын түзеді. Мұндай құбылыс бор немесе толқындық вал деп аталады.
11. Бұл құбылыстың ең әйгілі мысалы – Қытайдағы Цяньтан өзенінде байқалатын жыл сайынғы бор толқыны. Ол ондаған километрге дейін өзен бойымен жоғары көтеріледі.
12. Ай, Күн және Жер бір түзудің бойында орналасқанда, ең күшті толқын – сизигиялық толқын пайда болады. Бұл толық ай мен жаңа ай кезінде байқалады.
13. Ал Ай мен Күн өзара тік бұрышта тұрған сәтте керісінше әлсіз толқын, яғни квадратуралық кезең орын алады.
14. Полярлық аймақтарда толқын аз байқалады, себебі мұндағы су массаларының қозғалысы Жердің айналу ерекшелігімен шектеледі.
15. Толқын мен қайту теңіз тіршілігі үшін ерекше маңызды. Көптеген организмдер су деңгейінің өзгерісіне бейімделіп, өмір сүру ырғағын соған сәйкестендірген.
16. Құстар мен жағалау жануарлары да толқынның ауысуына қарап әрекет етеді. Мысалы, шаяндар мен моллюскалар тек қайту кезінде жағалауға шығады.
17. Толқын аймақтары биологиялық тұрғыдан ең бай экожүйелердің бірі. Онда көптеген тіршілік иелері судың көтерілуі мен тартылуына тәуелді өмір сүреді.
18. Ежелгі адамдар толқынның заңдылығын балық аулау мен теңізде жүзу ісінде қолданған. Кейбір халықтар тіпті өз күнтізбесін су қозғалысының цикліне негіздеген.
19. Бүгінде толқын энергиясы электр қуатын өндіруде қолданылады. Арнайы станциялар судың қозғалыс күшін энергияға айналдырады.
20. Мұндай алғашқы электр станциясы 1966 жылы Франциядағы Ранс өзенінің сағасында салынған. Ол әлі күнге дейін жұмыс істеп, мыңдаған үйді жарықпен қамтамасыз етеді.
21. Заманауи есептеу жүйелері толқын мен қайту уақытын ондаған жыл бұрын дәл болжауға мүмкіндік береді. Бұл кеме қатынасы мен порт жұмысы үшін аса маңызды.
22. Қатты толқын жағалауды шайып, эрозия тудырады. Уақыт өте келе ол тастар мен жартастарды мүжіп, жағалау сызығын өзгертеді.
23. Толқын ағындары климатқа да әсер етеді. Олар судың температурасын теңестіріп, жағалаудағы ауа райын жұмсартады.
24. Ғалымдар толқын қозғалысын бақылау арқылы Жер пішінін дәлірек анықтай алды. Зерттеулер планетаның полюстерінде сәл сығылғанын дәлелдеді.
25. Ай да Жердің тартылыс әсерінен аздап деформацияланады. Бұл процесс оның айналуын баяулатады.
26. Атмосферада да толқындық өзгерістер жүреді, бірақ олар әлдеқайда әлсіз. Ауа қысымы теңіз суындағыдай ритммен аздап ауытқып тұрады.
27. Кейбір теңіз жаратылыстары, мысалы маржандар, көбею уақытын толқын мен ай фазаларына сәйкестендіреді. Бұл олардың тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасайды.
28. Ежелгі заманда адамдар толқын мен қайтуды құдайлардың еркімен байланыстырып, теңізге құрбандықтар шалған. Олар бұл құбылысты құдіреттің белгісі деп санаған.
29. Толқын мен қайту бүгінгі күнге дейін адам өміріне әсерін тигізіп келеді. Олар жағалаудың пішінін өзгертеді, экожүйелерді сақтайды және Жердің Ай мен Күнмен үздіксіз байланысын еске салады.

Мұхиттағы толқын мен қайту – табиғат пен ғарыш арасындағы үйлесімнің айғағы. Бұл құбылыстар аспан денелерінің тартылысы мен Жер қозғалысының өзара әсерін көрсетеді. Оларды бақылау арқылы адамзат табиғаттағы тепе-теңдіктің маңызын түсінеді және әлемнің біртұтас жүйе екенін сезінеді.