Түптелген кітаптар алғаш рет қашан пайда болды?

Адамзат тарихында ақпаратты сақтау әдістері ғасырлар бойы үздіксіз дамып отырды. Бастапқыда бұл мақсатта тасқа қашалған суреттер мен мәтіндер, кейін глиня жазбалар қолданылды. Уақыт өте келе жазу материалдары мен мәтінді безендіру тәсілдері де күрделене түсті. Бұрынғы шиыршықталған тасымалдаушылардың орнын біртіндеп парақталған, кейінірек қатты мұқабамен қапталған кітаптар басты. Түптеу өнерінің пайда болуы жазба мәдениетінде жаңа кезеңнің басталуына жол ашты. Бұл жаңалықтың нақты қашан және қалай пайда болғанын анықтау үшін кітаптың тарихи дамуына үңілу қажет.

Түптеуге дейінгі жазу түрлері

Бастапқыда жазбалар ұзын жолаққа түсіріліп, шиыршық түрінде сақталатын. Мұндай тәсілдер көп жағдайда пайдалану тұрғысынан қолайсыз әрі осал болатын. Тек кейінгі дәуірлерде ғана беттерді біріктіру идеясы жүзеге аса бастады.

• Ежелгі Мысыр мен Грекияда кең таралған материал – папирус шиыршықтары болды;
• Римдіктер балауыз жағылған ағаш тақтайшаларды қолданып, оларды жіппен біріктірді;
• Қытайда қағаздан жасалған бүктемелі кітаптар қолданылды, олар желпуіш тәріздес ашылатын;
• Кейінгі кезеңдерде кітаптар тігіліп, парақ күйінде жиналғанымен, қапталмаған болатын;
• парақтан тұратын жинақтарды парақтау оңай болғандықтан, олар біртіндеп шиыршықтың орнын басты.

Осы кезеңдерде қалыптасқан формалар қазіргі кітаптың түпнұсқасына айналды.

Кодекс пен алғашқы мұқабалар

Түптеу тарихындағы шынайы бетбұрыс кодекстің пайда болуымен байланысты. Бұл – қазіргі кітаптың бастапқы түрі, беттері жіппен немесе желіммен біріктірілген парақтар жиынтығы.

1. Біздің заманымыздың I ғасырында римдіктер кодекстерді кеңінен қолдана бастады. Олар пергамент парақтарынан дәптерлер жасап, оларды бір-бірімен байланыстырып отырды. Бұл әдіс қажет беттерді жылдам табуға мүмкіндік беріп, әсіресе діни мәтіндерге ыңғайлы болды.
2. III–IV ғасырларда кодекс құрылымына ағаштан жасалған қалың тақтайшалар қосыла бастады. Бұл – болашақ кітап мұқабасының алғашқы нұсқасы болды. Мұндай тақтайшалар терімен немесе матамен қапталып, кітап парақтарын қорғауға арналған.
3. Византия мен Батыс Еуропада түптеу өнері сәндік бағытта дами түсті. Мұқабалар бедерленіп, металл бөлшектермен, тастармен және зермен безендірілді. Мұндай безендірулер діни кітаптар мен қолжазбаларда кеңінен қолданылды.
4. Монастырьлерде түптеу өнері ерекше жетілді. Онда кітап тігу, желімдеу және қаптау әдістері дамытылып, әр кітап – шынайы өнер туындысына айналды.

Мұқаба кітаптың физикалық беріктігін арттырып қана қоймай, оның рухани және көркемдік құндылығын да көтерді.

Ортағасырлық кітап түптеулері қандай болған

Уақыт өте келе кітап мұқабасы тек қорғаныш рөлін емес, сонымен қатар мәртебе белгісін де атқара бастады. Мұқабаның сапасы мен безендірілуі кітап мазмұнының маңызын бейнелейтін.

• мұқабалар көбіне бұзау немесе ешкі терісімен қапталды;
• қаттылық беру үшін ішкі жағына ағаш немесе картон парақтар жапсырылды;
• түптеу шеттері былғары белдіктермен немесе темір ілгектермен бекітілді;
• парақ жиектері боялып, ылғалдан және шаңнан қорғалды;
• аса бағалы кітаптар алтынмен бедерленіп, мозаикамен және эмальмен безендірілді.

Мұндай туындылардың салмағы бірнеше килограммға дейін жетіп, арнайы қораптарда сақталатын.

Баспа ісінен кейінгі түптеу дамуы

XV ғасырда кітап басу технологиясы пайда болған соң, кітап түптеуге деген сұраныс артты. Жаппай таралымдарға байланысты түптеу әдістері де қарапайым әрі жылдам бола түсті.

• баспаханалар кітап өлшемдері мен формаларын біріздендірді;
• мұқабалар арзанырақ материалдардан дайындалып, жылдам шығарылды;
• түптеумен айналысатын жеке шеберханалар пайда болды;
• жұмсақ мұқабалар қолданылып, кітап көпшілікке қолжетімді бола бастады;
• кітаптар бұрынғыдай тек байлар мен дін қызметкерлеріне ғана емес, қарапайым халыққа да қолжетімді болды.

Осылайша, бастапқыда сәндік және элиталық сипаттағы түптеу күнделікті қажеттіліктің ажырамас бөлігіне айналды.

Кітап түптеу өнерінің пайда болуы адамзат өркениетінде үлкен бетбұрыс әкелді. Ол жазбаша мұраны сақтау, білім тарату мен оқуға деген көзқарасты өзгертті. Мұқаба мәтінді сыртқы әсерден қорғап қана қоймай, оны ұзақ жылдар бойы жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл өнер кітапты қасиетті жәдігерден күнделікті қолданыс нысанына айналдырды. Түптелген кітаптар эстетика мен практикалық қажеттіліктің үйлесімі ретінде өз маңызын бүгінге дейін сақтап келеді.