Жанартау атқылауы туралы 39 қызықты деректер

Табиғат өзінің қуатымен және болжап болмайтын құбылыстарымен адамды әрқашан таңдандырады. Солардың ішінде ең әсерлі процестердің бірі – жанартау атқылауы, ол оттың, күлдің және лаваның аспанға атылуымен бірге жүреді. Мұндай оқиға бір мезетте үрей де, тамсану да тудырады, себебі ол тұтас қалаларды қиратуға қабілетті, сонымен қатар жаңа жерлерді қалыптастырып, топырақты құнарландырады. Адамдар ежелден жанартау белсенділігін бақылап, оның сырын ашуға тырысқан. Қазіргі ғылым мұндай құбылыстарды тереңірек зерттеп, ықтимал апаттарды болжауға мүмкіндік береді. Атқылаулар жайлы деректерді білу Жердің қалай жұмыс істейтінін және оның қойнауында қандай күштер жасырынғанын жақсырақ түсінуге көмектеседі.

1. Жанартау атқылауы жер қыртысындағы магманың қысымынан туындайды. Қуат жиналған кезде жыныстар бұзылып, ағын сыртқа шығады.
2. Магма жер бетіне шыққанда лаваға айналады. Оның температурасы 1200 градус Цельсийге дейін жетуі мүмкін.
3. Кейбір жанартаулар ғасырлар бойы атқылап тұрады. Мысал ретінде ондаған жылдар бойы тоқтаусыз белсенді Килауэаны атауға болады.
4. Атқылаулар эксплозивті және эффузивті болып бөлінеді. Біріншісінде күл мен тастар жарылыс арқылы шығады, екіншісінде лава баяу ағады.
5. Күл бұлттары 30 шақырым биіктікке көтеріледі. Бұл уақытша климаттың өзгеруіне және күн сәулесінің бөгелуіне әкеледі.
6. Жанартау газы құрамында күкірт, көмірқышқыл газы және су буы болады. Олар атмосфераның құрамына және адамдардың денсаулығына әсер етеді.
7. Атқылаулар қышқылды жаңбыр тудыруы мүмкін. Мұндай жауын ғимараттарға, топыраққа зиян тигізіп, өсімдіктерге теріс ықпал етеді.
8. Лаваның ағыны салыстырмалы түрде баяу қозғалады. Адамдар әдетте қауіпті аймақтан кетіп үлгереді, бірақ мүлікті сақтау оңай емес.
9. Пирокластикалық ағындар ең қауіпті саналады. Олар сағатына 100 шақырымнан астам жылдамдықпен қозғалып, жолындағының бәрін өртейді.
10. Жанартау белсенділігі жаңа аралдар қалыптастырады. XX ғасырда Исландия жағалауында пайда болған Сurtsey соған мысал.
11. Кейбір атқылаулар су астында өтеді. Олар теңіз түбінде таулар мен маржан атоллдарын түзеді.
12. Жанартаулар зат алмасудың маңызды бөлігі болып саналады. Олар Жердің қойнауынан минералдар мен газдарды шығарады.
13. Атқылаудан кейін түсетін күл топырақты құнарландырады. Сондықтан жанартаулар маңында егіншілік өркендеген.
14. Тарихта климатты өзгерткен жойқын атқылаулар белгілі. 1815 жылғы Тамбора жанартауының жарылысы «жазсыз жылға» әкелген.
15. Жанартау белсенділігі ғаламдық температураға ықпал етеді. Күкіртті қосылыстардың шығуы күн сәулесін шағылыстырып, салқындауға әкеледі.
16. Аса ірі атқылаулар ғаламдық апат тудыруы мүмкін. Мұндайларды супержанартау атқылауы деп атайды, мысалы Йеллоустон.
17. Ежелде адамдар жанартауларға табынған. Оларды құдайлардың мекені немесе о дүниеге апарар қақпа деп санаған.
18. Бүгінгі таңда әлемде 1500-ден астам белсенді жанартау бар. Олар Жердің әртүрлі бөлігінде орналасқан.
19. Жанартаулардың көбі Тынық мұхитындағы «От белдеуінде» шоғырланған. Бұл аймақ планетадағы ең белсенді болып есептеледі.
20. Атқылаулар цунами туғызуы мүмкін. XIX ғасырда Кракатау аралындағы жарылыс алып толқынға әкелген.
21. Кейбір жанартаулар лава атқылауын субұрқақ түрінде шығарады. Мұндай көріністер әсемдігімен туристерді тартады.
22. Белсенділік кезінде күл бұлттарында найзағай пайда болады. Бұл құбылыс бөлшектердің бір-біріне үйкелуінен туындайды.
23. Атқылаулар бедерді санаулы сағаттарда өзгертеді. Жаңа кратерлер түзіліп, ескілері қирайды.
24. Жанартаулар баурайында ыстық бұлақтар мен гейзерлер қалыптасады. Бұл жер асты суларын қыздыру нәтижесінде болады.
25. Қатып қалған лава ішінде лавалық үңгірлер түзіледі. Олардың ішінде ерекше минерал түрлері кездеседі.
26. Жанартау бомбалары қатқан лава кесектері болып табылады. Олардың кейбірі автомобильдей үлкен болуы мүмкін.
27. Атқылаулар жиі жер сілкіністерімен қатар жүреді. Бұл магманың қозғалысымен және жыныстардың ығысуымен байланысты.
28. Ғалымдар бақылау үшін сейсмограф пен спутниктерді пайдаланады. Бұл ықтимал апаттарды болжауға көмектеседі.
29. Кейбір жанартаулар үнемі жарық шашады. Бұл құбылыс кратер ішіндегі лава көлінің болуымен байланысты.
30. Жанартау белсенділігі бағалы минералдар түзеді. Олардың ішінде мыс, алтын және күміс кездеседі.
31. Жанартау газдары өнеркәсіпте қолданылады. Мысалы, күкірт тыңайтқыш өндірісінде пайдаланылады.
32. Атқылаулар жаппай эвакуацияға әкеледі. Тұрғындар үйлерін тастап, қауіпсіз жерлерге көшуге мәжбүр болады.
33. Саяхатшыларды белсенді жанартауларға экскурсиялар қызықтырады. Туризм көптеген аймақтарға табыс әкелуде.
34. Жанартау процестері ерекше ландшафт қалыптастырады. Базальт бағандары мен лавалық жазықтар көрнекі көрінеді.
35. Жанартау күлі әуе көлігі үшін қауіпті. Оның бөлшектері ұшақ қозғалтқыштарын істен шығара алады.
36. Кейбір атқылаулар бірнеше күн не аптаға созылады. Бірақ жылдар бойы жалғасқан белсенділіктер де белгілі.
37. Жанартау белсенділігі тектоникалық плиталармен байланысты. Олардың қозғалысы магмалық ошақтардың пайда болуына жағдай жасайды.
38. Ғалымдар көне атқылауларды жыныс қабаттары арқылы зерттейді. Бұл Жердің өткен кезеңдердегі өзгерістерін түсінуге көмектеседі.
39. Жанартау атқылауы планетаның қойнауында қаншалықты қуатты күштердің жасырынғанын дәлелдейді. Ол табиғат алдындағы өркениеттің әлсіздігін еске салады.

Жанартау атқылауы табиғаттағы қирау мен жарату процесінің айқын мысалы болып табылады. Олар Жердің бейнесін өзгертеді, жаңа өмір формаларын туындатады және болашаққа ой салатын құбылыстарға айналады. Мұндай процестер адамзатты қоршаған әлемге мұқият қарауға және оның байлығын бағалауға үйретеді. Олардың мәнін түсіну адамдарға табиғи сынақтарға жақсырақ дайындалуға мүмкіндік береді.