Жанартауларды зерттеуді кім бастады

Жанартаулар адамзат тарихында әрдайым үрей мен таңданыс тудырған. Олардың атқылауы ұрпақтар жадында сақталып, мифтер мен аңыздарға арқау болған. Алайда қорқыныштан ғылымға өту бірден бола қойған жоқ. Табиғаттың бұл құбылысын түсіну үшін адамдарға батылдық, бақылағыштық және табандылық қажет болды. Жанартауларды кімнің бірінші болып зерттей бастағанын анықтау – ғылымның қалай қалыптасқанын түсіну үшін маңызды. Бұл алғашқы қадамдар бүгінгі вулканологияның негізін қалады.

Ежелгі дәуірдегі алғашқы бақылаулар

Ғылым пайда болмай тұрып-ақ адамдар жанартауларды түсінуге тырысқан. Ежелгі ойшылдар бұл құбылыстарды табиғи күштердің көрінісі ретінде сипаттаған.

• көне гректер жанартау белсенділігін жер астындағы отпен және алыптардың демімен байланыстырған;
• Пифагор жанартаулар мен жер сілкіністерін жер қойнауындағы жылудың қозғалысымен түсіндірген;
• Аристотель жанартау атқылауын жер астындағы бу мен газдың жануымен байланыстырған;
• Плиний Ақсақал біздің дәуіріміздің 79 жылындағы Везувий атқылауын сипаттап, алғашқы ғылыми сипаттамаға жақын мәтін қалдырған;
• оның жиені Плиний Жасақал өз хаттарында осы апат туралы нақты әрі көркем сипаттама беріп, маңызды дереккөзге айналған.

Бұл бақылаулар кейінгі ғасырлардағы зерттеулерге теориялық негіз болды.

Жанартауларды ғылыми тұрғыдан зерттеудің бастауы

Жаңа дәуірде жанартауларға деген қызығушылық жүйелі сипатқа ие бола бастады. Ғалымдар бұл құбылыстарды тек табиғи ғана емес, геологиялық, химиялық және физикалық тұрғыдан қарастыра бастады.

1. XVI ғасырда өмір сүрген Георгий Агрикола жанартауларды жер қойнауындағы процестермен байланыстырған алғашқы ғалымдардың бірі болды. Ол өз еңбектерінде жер астындағы балқыған жыныстардың қозғалысын сипаттаған.
2. XVIII ғасырда итальяндық Антонио Вальцер Этна мен Везувий жанартауларының атқылауын құжаттап отырды. Ол лава үлгілерін жинап, температура мен құрамын зерттеген.
3. Швейцариялық зерттеуші Гораций Бенедикт де Соссюр тау жыныстарын зерттей отырып, жер қыртысындағы процестерге назар аударған. Оның Альпіге жасаған экспедициялары жанартауларға деген ғылыми қызығушылықты күшейтті.
4. XIX ғасырда неміс ғалымы Леопольд фон Бух Канар аралдарындағы кратерлер мен кальдераларды зерттеді. Ол жанартау типтері мен атқылау түрлерінің арасындағы байланысты алғаш түсіндіргендердің бірі болды.
5. Джузеппе Меркалли жанартау атқылауының әсерін бағалау шкаласын жасап шықты. Бұл шкала қазіргі вулканологияда кеңінен қолданылады.

Бұл ғалымдар жанартауларды ғылыми әдіспен зерттеудің негізін қалап, келешек ұрпаққа бағыт сілтеді.

XX ғасырдағы вулканологияның дамуы

Ғылым мен технологияның дамуы жанартауларды зерттеуді мүлде жаңа деңгейге көтерді. Вулканология дербес ғылыми сала ретінде осы кезеңде қалыптасты.

• белсенді жанартауларды бақылауға арналған тұрақты обсерваториялар салынды;
• сейсмикалық белсенділік пен газ шығарындылары жүйелі түрде тіркеле бастады;
• атқылауды алдын ала болжау үшін қысым мен температураны өлшеу әдістері әзірленді;
• су астындағы жанартауларды зерттеу үшін батискафтар мен арнайы зондтар қолданылды;
• жанартаулардың түрлері мен атқылау сценарийлері бойынша ғылыми жіктемелер жасалды.

Бұл жетістіктер бақылаудан нақты ғылыми болжауға өтуге мүмкіндік берді.

Ғылым негізін қалаушылардың рөлі неге маңызды

Жанартауларды зерттеген алғашқы ғалымдардың еңбегі қазіргі ғылымның маңызын түсінуге көмектеседі. Олар шектеулі құралдармен жұмыс істеп, таза бақылау мен тәжірибеге сүйенді.

1. Олар зерттеу барысында өз өмірін қатерге тігіп, кратерлерге жақындап бақылау жасаған. Табиғаттың қаһарынан қорықпай, білімге ұмтылуы оларды алға жетеледі.
2. Олардың еңбектерінде лава ағыны, газ шығуы және атқылаудың түрлі кезеңдері нақты сипатталған. Бұл деректер әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ.
3. Көптеген зерттеулер өз қаражатына жүргізілді. Бұл олардың ғылымға деген шынайы ынтасын және адалдығын көрсетеді.
4. Олар мифтер мен наным-сенімдерден алыстап, нақты ғылыми көзқарас қалыптастырды. Бұл ғылымның дамуындағы маңызды бетбұрыс болды.
5. Қазіргі вулканология сол ғалымдардың еңбегінің арқасында пайда болды. Олардың есімдері бүгінде шкалаларда, вулкан атауларында және ғылыми мекемелерде сақталған.

Бұл зерттеушілердің еңбегі – тек ғылыми мұра ғана емес, сонымен қатар адамзаттың мәдени жетістігі.

Жанартауларды зерттеу бүгінгі заманғы технологиялар пайда болмай тұрып басталған. Ежелгі адамдар бұл табиғи құбылысты түсінуге тырысты, ал кейбіреулері алғашқы ғылыми қадамдар жасай алды. Сол кездегі бақылаулар, сипаттамалар мен тәжірибелер қазіргі вулканологияның негізіне айналды. Қазіргі таңда біз атқылау қауіпін алдын ала болжай аламыз, ал бұл ерте зерттеушілердің батыл еңбегінің нәтижесі. Олар табиғаттың құпиясына жақындап, ғылымға жол ашты.