Әртүрлі планеталар қанша уақыт өмір сүреді?

Ғаламда барлық нәрсенің бастауы мен соңы бар, тіпті бізге мәңгілік көрінетін аспан денелері – ғаламшарлар да бұл заңдылықтан тыс қалмайды. Олар жұлдызаралық газ-шаң бұлттарынан пайда болып, күрделі даму кезеңдерінен өтеді және уақыт өте келе өз тіршілігін тоқтатады. Планеталардың өмірі миллиардтаған жылдармен өлшенгенімен, олардың әрқайсысының өзіндік өмір сүру ұзақтығы бар. Бұл көрсеткіш жұлдыздың сипаттамаларына, ғаламшардың массасына және орналасуына байланысты өзгереді. Әр түрлі әлемдердің тағдырын зерттей отырып, ғалымдар тек олардың өткенін ғана емес, Жердің болашағын да болжай алады. Планеталардың «өмір жасын» бағалау – ғарыштағы уақыт өлшемі мен жүйелік өзгерістердің ауқымын түсінудің бір жолы.

Планеталардың өмір ұзақтығына не әсер етеді

Ғаламшарлардың тағдыры көбіне олардың айналасындағы жұлдыздың табиғатына тәуелді. Орбиталық орны, ішкі құрылысы және массасы – өмір сүру ұзақтығын айқындайтын басты факторлар. Жұлдыздың тұрақтылығы – оның маңындағы планеталарда тұрақты жағдайдың сақталуына негіз болады. Алайда ғаламшарлар өз ішінде де түрлі өзгерістерге ұшырап отырады.

Планета өміріне әсер ететін негізгі факторлар:

• жұлдызды айналасындағы орбитаның тұрақтылығы;
• ішкі геологиялық белсенділік пен эволюция;
• атмосфераны күн желінен қорғау қабілеті;
• жүйедегі басқа денелермен өзара әсері;
• беткі заттардың фазалық өзгерістері.

Бұл тетіктер планетаның құрылымдық тұрақтылығына және ұзақ өмір сүру мүмкіндігіне тікелей әсер етеді.

Күн жүйесіндегі планеталардың болжамды «өмір жасы»

Біздің Күн жүйесінің жасы шамамен 4,6 миллиард жыл, және оның негізгі денелері бүгінде салыстырмалы түрде тұрақты күйде. Бірақ болашақта жұлдыздық эволюцияның әсерінен барлық планеталар елеулі өзгерістерге ұшырайды. Әсіресе Күннің қызыл алыпқа айналуы олардың тағдырын анықтайтын маңызды кезең болмақ.

Ғалымдардың есептеуінше, әр планетаның ғұмыры былайша болмақ:

1. Меркурий Күнге ең жақын орналасқандықтан, жұлдыз кеңейіп қызыл алыпқа айналғанда немесе толық жойылғанда жұтылып кетуі мүмкін. Бұл шамамен 5 миллиард жылдан кейін жүзеге асады.
2. Шолпан да Меркурий сияқты Күннің кеңеюінен аман қалмауы мүмкін. Дегенмен, ол атмосферасынан айырылған, өртенген ядро ретінде жаңа орбитада қалуы ықтимал.
3. Жер өмір сүруге бейімделу қабілетіне қарамастан, Күн жойылмай тұрып-ақ тіршілікке жарамсыз күйге өтеді. 1–2 миллиард жылдан кейін температураның көтерілуі мұхиттардың булануына және биосфераның жойылуына алып келеді.
4. Марс жойқын өзгерістерге азырақ ұшырауы мүмкін. Оның орбитасы Күннен алыстау болғандықтан, құрылымын сақтап қалуы ықтимал, бірақ тіршілікке мүлде қолайсыз, суық әрі өлі планетаға айналады.
5. Юпитер – Күн жүйесіндегі ең үлкен планета, сондықтан оның гравитациялық тұрақтылығы жоғары. Ол Күн ақ ергежейге айналған соң да өзінің жаңа орбитасында өмір сүруін жалғастыра алады.
6. Сатурн да орбитасын сақтайды, бірақ оның сақиналары мен кейбір серіктері жойылуы мүмкін. Бұл әсерлер тартылыс күшінің өзгеруімен немесе орбитадан ауытқумен байланысты болады.
7. Уран мен Нептун жүйенің шетінде орналасқандықтан, Күннің болашақ эволюциясы оларға аз әсер етеді. Атмосфералық өзгерістер болуы мүмкін, бірақ массасы мен құрылымы миллиардтаған жылдар бойы сол күйінде қала береді.

Бұл болжамдар жұлдыздардың эволюциясын математикалық модельдеу арқылы жасалады және қазіргі ғылыми түсініктерге негізделеді.

Жұлдыз өшкеннен кейін ғаламшарлармен не болады

Жұлдыздың соңғы сатысы келгенде, оның массасына байланысты әр түрлі сценарийлер мүмкін. Күн сияқты орташа жұлдыз ақ ергежейге айналғанда, массасының көп бөлігін жоғалтады, ал планеталардың орбиталары кеңейеді. Ал ауыр жұлдыздар жарылып, планеталарды түгелдей жойып жіберуі мүмкін.

Негізгі сценарийлер мыналар:

• жұлдызға тым жақын орналасқан ғаламшарлар жанып кетеді немесе буланады;
• қашықтағы денелер орбиталарын жоғалтып, жұлдыздан ажырайды;
• кейбір планеталар ғарыш кеңістігіне ұшып кетіп, жалғыз қаңғыбасқа айналады;
• қалған жұлдыз ядросының айналасында жаңа жүйе қалыптасуы мүмкін;
• кей ғаламшарлар миллиондаған жылдар бойы жеке тіршілік етуін жалғастырады.

Яғни жұлдыз сөнгеннен кейін де планеталар толық жойылып кетпей, жаңа жағдайда өмір сүруін жалғастыруы ықтимал.

Ғаламшарлардың ғұмыры адам ұғымынан әлдеқайда ұзақ уақыт ауқымында өтеді. Олар бір сәтте емес, баяу, бірақ үнемі өзгеріп отырады. Миллиардтаған жылдар бойы жүретін үдерістер біртіндеп түбегейлі өзгерістерге алып келеді. Бұл құбылыстарды зерттеу арқылы біз ғарыш құрылымын тереңірек түсініп, өз планетамыздың орнын бағалай аламыз. Ең алып денелердің де мәңгі еместігін түсіну — бар болмыстың нәзік әрі уақытша екенін сезінудің айғағы.