Жанартау атқылауынан кейін не қалады

Жанартаудың атқылауы көбіне қысқа мерзімді әрі жойқын құбылыс ретінде қабылданады, алайда оның салдары әлдеқайда ұзақ сақталады. Дүрсіл басылып, күл қонған соң жер бедері танымастай өзгереді. Табиғат жаңа пішіндерге, материалдарға және даму жағдайларына ие болады. Бұл өзгерістер кейде қауіпті, кейде қайта жаңғыртушы сипатта көрінеді. Осындай ықпалдың ауқымын түсіну үшін атқылаудан кейін қандай іздер қалатынын қарастырған жөн.

Қатқан лава және жер бедерінің жаңа пішіндері

Ең көзге түсетін салдардың бірі — қатқан лава. Балқыған масса беткеймен ағып, суыған соң тас алаңдарға айналады. Уақыт өте мұндай аумақтар үстірттерді, күмбездерді және ерекше жартас пішіндерін қалыптастырады. Исландия мен Гавай аралдарында кең лавалық жазықтар дәл осылай пайда болған.

Қатқан ағындар өзен арналарына тосқауыл болып, судың бағытын өзгерте алады. Бұл көлдердің немесе батпақты жерлердің түзілуіне әкеледі. Мұндай ауысулар экожүйелерге де, адам әрекетіне де ықпал етеді. Жаңа рельеф элементтері мыңдаған жылға созылатын табиғи көріністің бөлігіне айналады.

Жанартаулық күл және оның әсері

Күл — атмосфераға тасталған ұсақ жыныс бөлшектері. Олар жүздеген, тіпті мыңдаған шақырымға таралуы мүмкін. Жерге қонған соң топырақты қалың қабатпен жабады. Алғашқы күндері мұндай жабын тыныс алуға және егіншілікке қауіп төндіреді.

Уақыт өте күл шөгінділері басқа рөл атқара бастайды. Олар жерді минералдармен байытып, құнарлылығын арттырады. Көптеген ауылшаруашылық өңірлері көне атқылаулардың нәтижесінде қалыптасқан. Осылайша қирату біртіндеп қалпына келумен алмасады.

Жыныс сынықтары және пирокластикалық шөгінділер

Атқылау кезінде жанартау тек балқыманы ғана емес, қатты бөлшектерді де шашыратады. Әр түрлі көлемдегі тастар кратер маңына және одан алыс жерлерге түседі. Бұл сынықтар пемза, туф және өзге жыныстардан тұратын пирокластикалық қабаттар түзеді. Олардың кеуектілігі жоғары әрі салмағы жеңіл келеді.

Табиғат пен адамға ықпалын талдамас бұрын, осындай шөгінділердің негізгі түрлерін атап өткен жөн:

• пемза, көпіршіген лаваның қатуынан түзіліп, құрылыста жиі қолданылатын материал;
• жанартаулық туф, уақыт өте тығыздалып, берік тасқа айналатын жыныс;
• бомбалар мен лапилли, әр түрлі өлшемдегі қатқан балқыма кесектері;
• күл қабаттары, ірі сынықтармен араласқан жыныс жинақтары.

Бұл материалдар атқылаудан кейін бірден қауіпті болуы мүмкін, алайда кейін пайдалы ресурсқа айналады. Көптеген қалалар көне кратерлер маңынан алынған туфтан тұрғызылған. Табиғат осылайша бейберекетті пайдалы мүмкіндікке айналдырады.

Газдардың бөлінуі және атмосферадағы өзгерістер

Жер қойнауының белсенділігінен кейін қоршаған ортада газдар сақталады. Ауаға күкірт қосылыстары, көмірқышқыл газы және су буы тарайды. Қысқа мерзімде бұл ауаның сапасын төмендетіп, денсаулыққа зиян тигізуі мүмкін. Кей жағдайларда ойпаң жерлерде жиналған газдар аса қауіпті деңгейге жетеді.

Ғаламдық тұрғыдан газдық бөліністер климатқа әсер етеді. Күкірт бөлшектері күн сәулесін шағылыстырып, орташа температураны уақытша төмендетеді. Тарихи деректер ірі атқылаулардан кейін бірнеше жылға созылған салқындауды көрсетеді. Демек, салдар бір аймақпен шектелмейді.

Кратерлер, кальдералар және көлдердің пайда болуы

Қуатты атқылаудан соң жанартау шыңы жиі қирайды. Оның орнында кратер немесе ауқымды кальдера қалыптасады. Мұндай құрылымдардың диаметрі ондаған шақырымға жетуі мүмкін. Олар жер бедерінің айқын элементіне айналады.

Уақыт өте ойыстарда су жиналады. Осылайша химиялық құрамы мен түсі ерекше кратерлік көлдер түзіледі. Кейбірі қышқылдарға бай болып, тірі ағзалар үшін қауіпті саналады. Басқалары керісінше, туристерді тартатын нысанға айналады.

Экожүйелерге әсері

Атқылау ошағына жақын аумақта өсімдіктер мен жануарлар жойылады. Алайда бос қалған кеңістіктерде жаңа даму кезеңі басталады. Алдымен жалаң жыныстарда өсе алатын мүктер мен қыналар пайда болады. Олар кейінгі тіршілікке негіз дайындайды.

Қалпына келу барысын мынадай кезеңдер арқылы сипаттауға болады:

1. Төтенше жағдайға бейім микроағзалар пайда болады. Олар жынысты ыдыратып, органикалық затты жинай бастайды. Бұл өмірге іргетас қалайды.
2. Қарапайым өсімдіктер қоныстанады. Тамыр жүйесі топырақты бекітіп, құнарлы қабаттың түзілуін жеделдетеді. Ландшафт біртіндеп жасылданады.
3. Жануарлар қайта оралады, әуелі ұсақ түрлер, кейін ірілері. Экожүйе тұрақтылық пен алуандыққа ие болады. Уақыт өте ол бұрынғысынан да бай болуы мүмкін.

Бұл жол атқылаудың табиғат үшін түпкілікті жойылу емес екенін көрсетеді. Керісінше, ол жаңару циклін іске қосады.

Адам өмірі мен мәдениеттегі іздер

Жанартаулық белсенділіктің салдары адамдардың тұрмысына да әсер етеді. Қираған қоныстар жиі құнарлы жерлерде қайта салынады. Сондықтан көптеген өркениеттер белсенді жанартаулар маңында дамыған. Қауіп пен пайда қатар жүрді.

Атқылаулар мәдениетте де із қалдырды. Олар мифтерде, аңыздарда және өнер туындыларында бейнеленді. Табиғи күштер жоғары құдіреттің көрінісі ретінде қабылданды. Бұл бейнелер дүниетаным мен ғылымға әлі де ықпал етеді.

Жанартау атқылауынан кейін тек қирату ғана емес, жаңа өмір мен рельефтің негізі қалады. Лава, күл және газдар планетаның беті мен атмосферасын өзгертеді. Уақыт өте қауіпті аймақтар құнарлы әрі көркем өңірлерге айналады. Табиғат жер қойнауының энергиясын жаңару үшін пайдаланады. Сондықтан жанартаулық белсенділік қауіп көзімен қатар Жер эволюциясының маңызды бөлігі болып саналады.