Неліктен ағаш қабығының қалыңдығы әртүрлі?

Табиғатта бірдей пішіндер сирек кездеседі, ал ағаштар осының айқын дәлелі болып саналады. Бір орманда өсіп тұрған діңдердің өзінде беткі қабаттың түсі, бедері мен тығыздығы әртүрлі екенін байқауға болады. Мұндай айырмашылықтар кездейсоқ емес, олар өсімдіктердің тіршілік ету жағдайымен тығыз байланысты. Қорғаныш қабаты ағаштың өмір сүруінде маңызды рөл атқарады, сондықтан оның құрылысы көптеген факторға қарай өзгереді. Осы себептерді түсіну орманға күнделікті көрініс ретінде емес, күрделі жүйе ретінде қарауға мүмкіндік береді. Бұл құбылысты ұғыну үшін қабықтың қызметі мен қалыптасу жағдайларын жеке-жеке қарастырған жөн.

Ағаш өміріндегі қабықтың қорғаныш қызметі

Қабық ішкі ұлпалар мен сыртқы орта арасындағы алғашқы тосқауыл қызметін атқарады. Ол механикалық зақымданудан, температураның күрт ауытқуынан және микроағзалардың әсерінен қорғайды. Қоршаған орта қауіпі неғұрлым жоғары болса, сыртқы қабат соғұрлым қалың әрі тығыз қалыптасады. Қиын жағдайда табиғат ағаштың қорғанысын күшейткендей әсер қалдырады.

Қалыңдық қажеттілікке тікелей байланысты болады. Аяз жиі болатын немесе өрт қаупі жоғары аймақтарда өсетін ағаштарда қабық айқын түрде массивті келеді. Жұмсақ климат жағдайында мұндай күшейту аса қажет емес, сондықтан беткі қабат жұқалау болып қалады.

Климат пен тіршілік ортасының ықпалы

Қоршаған орта жағдайлары қабықтың қалыптасуына шешуші әсер етеді. Температура, ылғалдылық және төтенше табиғи құбылыстардың жиілігі діңнің құрылымын біртіндеп өзгертеді. Бұл үдеріс бір маусымда емес, ағаштың бүкіл өмірі барысында жүреді. Соның нәтижесінде орта оның сыртқы келбетінде айқын із қалдырады.

Негізгі ықпал ететін жағдайларды төмендегідей сипаттауға болады:

• суық климат үсік қаупіне байланысты қорғаныш қабаттың қалыңдауына әкеледі;
• құрғақ өңірлерде ылғалдың жоғалуын азайту үшін тығыз құрылым қалыптасады;
• орман өрттері жиі болатын аймақтарда дөрекі әрі отқа төзімді қабық дамиды;
• ылғалдылығы жоғары жерлерде жұқа әрі икемді беткі қабат сақталады.

Бұл ерекшеліктердің әрқайсысы нақты жағдайға бейімделуді көрсетеді. Ағаш мекенін өзгерте алмайды, сондықтан сол ортаға икемделуге мәжбүр. Осы себепті бір түрге жататын дарақтар әртүрлі аймақта өссе, сыртқы келбеті де өзгеше болады.

Жас ерекшелігі мен өсу қарқыны

Уақыт өте келе қабықтың қалыңдығы әдетте арта түседі. Жас көшеттерде беткі қабат тегіс әрі жұқа болады, себебі бастапқы кезеңде басты міндет жылдам өсу саналады. Дің жуандаған сайын сыртқы қабат жарықшақтанып, үстемелене береді. Бұл құбылыс ішкі ұлпалардың кеңеюімен тығыз байланысты.

Өсу жылдамдығы да маңызды рөл атқарады. Жылдам өсетін ағаштарда қабық салыстырмалы түрде жұқалау келеді. Баяу дамитын түрлерде керісінше, тығыз әрі берік қорғаныш қабаты қалыптасып, төзімділік арқылы даму қарқынын теңестіреді.

Түрлік ерекшеліктер мен тұқымқуалаушылық

Қабықтың негізгі құрылысы генетикалық деңгейде айқындалады. Кейбір ағаштарда ол бастапқыдан-ақ қалың әрі кедір-бұдыр болып қалыптасады, ал өзгелерінде тіпті ересек шақта да жұқа күйінде сақталады. Мұндай айырмашылықтар эволюция барысында пайдалы белгі ретінде бекіген. Тұқымқуалаушылық сыртқы ортаның ықпалын белгілі бір шекте ұстап тұрады.

Мысал ретінде бірнеше тән жағдайды қарастыруға болады:

1. Қарағайда қабық салыстырмалы түрде қалың келеді және ол от пен суықтан қорғайды. Мұндай құрылым қиын ортада өмір сүруге мүмкіндік береді. Осы себепті бұл ағаш кең таралған.
2. Қайыңның қабығы жұқа әрі тегіс болады және күн сәулесін шағылыстырады. Бұл қасиет қызып кету қаупін азайтады. Мұндай ерекшелік жарықты жақсы көретін ағаштарға тән.
3. Еменде массивті әрі жарықшақты қабық қалыптасады. Ол зақымданудан және жәндіктерден қорғайды. Осындай қорғаныш ұзақ өмір сүруге жағдай жасайды.

Бұл мысалдар тұқымқуалаушылық пен тіршілік жағдайының өзара байланысын көрсетеді. Қабықтың алуан түрлілігі ұзақ мерзімді табиғи іріктеудің нәтижесі болып табылады. Табиғат біркелкілікке емес, тиімділікке ұмтылады.

Зақымдану мен сыртқы әсерлердің маңызы

Жарақаттар мен күйзеліс жағдайлары да қабықтың қалыңдығына ықпал етеді. Зақымданған соң ағаш әлсіз тұсты оқшаулау үшін қосымша қабат өсіреді. Бұл үдеріс жараның жазылуына ұқсас. Уақыт өте келе мұндай жерлер дөрекірек болып көрінеді.

Механикалық әсер жиі қайталанса, қорғаныш реакциясы күшейе түседі. Жел, жануарлар немесе адамның әрекеті беткі қабатты нығайтуға итермелейді. Соның салдарынан діңнің сыртқы көрінісі массивті әрі тегіс емес пішінге ие болады.

Ағаш қабығының әртүрлі қалыңдықта болуы тіршілік ортасының, жастың және тұқымқуалаушылық қасиеттердің көрінісі болып табылады. Бұл қабат өсімдік тап болатын көптеген сын-қатерге жауап ретінде қалыптасады. Табиғат әмбебап шешімнен гөрі бейімделу қағидасын қолданады. Сол себепті орман алуан түрлі болып көрінеді. Қабыққа назар аудара отырып, ағаштың өткен жолы мен өскен ортасы туралы көп мағлұмат алуға болады.