Жәндіктерді бірінші рет жіктеген кім?

Жәндіктер әлемі өзінің алуан түрлілігімен және күрделілігімен ерекше таңғалдырады. Планетаның кез келген бұрышынан пішіні, мінезі мен тіршілік ету тәсілі әртүрлі жәндіктерді кездестіруге болады. Адамзат ежелден бұл жаратылыстың арасындағы айырмашылықтарды түсініп, белгілі бір тәртіпке келтіруге тырысқан. Алайда ғылыми жүйелеу мен нақты жіктеу бірден пайда бола қойған жоқ. Бұл мақалада жәндіктерді алғаш жіктеуге тырысқан ғалым кім болғанын және бұл жаңалықтың биология ғылымының дамуына қалай әсер еткенін қарастырамыз.

Ежелгі ғалымдардың алғашқы әрекеттері

Көне заман ойшылдары қоршаған ортаның құрылымы мен көптүрлілігін түсінуге талпынған. Жәндіктер де назардан тыс қалмады, бірақ ежелгі табиғат зерттеушілері ірі жануарларға көбірек көңіл бөлген.

• Аристотель еңбектерінде әртүрлі жәндіктердің сипаттамалары мен олардың ерекше белгілері кездеседі;
• көне натуралистер тірі организмдерді тіршілік ету ортасы мен мінезіне қарай бөлген;
• ұлғайтқыш құралдардың болмауы ұсақ жәндіктерді терең зерттеуге мүмкіндік бермеді, сондықтан сипаттамалар үстірт болды;
• ойшылдар қанатты және қанатсыз жәндіктердің айырмашылығын байқағанымен, нақты жүйе жасамады;
• алғашқы жіктеулер сыртқы белгілерге сүйенді, құрылымын терең талдауға мүмкіндік болмады.

Антикалық ғалымдар жүйеліліктің алғашқы негіздерін қалады, бірақ олардың бақылаулары сол дәуірдің мүмкіндіктерімен шектелді.

Карл Линней және заманауи жіктеудің бастауы

Ғылымда жануарлар мен өсімдіктерді жүйелеу саласында шынайы төңкеріс болған сәт – Карл Линнейдің еңбектерімен байланысты. Швед жаратылыстанушысы жүйелеудің ғылыми негізін қалаушы болып саналады.

1. Линней қосарланған латынша атау жүйесін енгізді, осы арқылы әрбір түрге нақты ғылыми атау берілді. Бұл әлемнің әр түкпіріндегі ғалымдардың бір-бірін дұрыс түсінуіне мүмкіндік жасады.
2. 1758 жылы шыққан «Табиғат жүйесі» атты еңбегінің оныншы басылымында ол жәндіктерді алғаш рет жеке класс ретінде бөліп көрсетті. Жәндіктерді қанат құрылысына, ауыз мүшелеріне және басқа белгілеріне қарап топтастырды.
3. Ғалым жәндіктерді қоңыздар, екіқанатты, тікқанатты сынды отрядтарға бөлді. Бұл жүйе кейінгі энтомология ғылымының дамуына берік негіз болды.

Линней ұсынған жүйе ыңғайлы әрі әмбебап болып, бүгінгі биология ғылымының негізіне айналды.

Жәндіктерді жіктеудің өзгеруі

Ғылым мен техниканың дамуына байланысты жәндіктер туралы түсінік те тереңдей түсті. Ғалымдар Линней жасаған жүйені жетілдіріп, толықтыра бастады.

• микроскоптың пайда болуы жәндіктердің ұсақ бөлшектерін зерттеуге мүмкіндік берді;
• бұрын белгісіз болған жаңа отрядтар, тұқымдастар мен түрлер ашылды;
• зерттеушілер тек сыртқы емес, генетикалық және мінез-құлық ерекшеліктерін де ескерді;
• жіктеуде даму сатылары, қоректену мен көбею ерекшеліктері маңызды критерийге айналды;
• қазіргі дерекқорларда миллиондаған түр тіркелген, ал жаңа түрлерді сипаттау жұмысы әлі жалғасуда.

Қазіргі энтомология көп сатылы күрделі жіктеуді қолданады, бірақ оның негізі XVIII ғасырда қаланды.

Басқа ғалымдардың үлесі

Линней жәндіктерді ғылыми жіктеудің негізін қалаушы саналғанымен, өзге зерттеушілердің де үлесін атап өту керек.

1. Жан-Батист Ламарк жүйелеуді жетілдіріп, түрлерді бөлу үшін өзіндік критерийлер ұсынды. Оның еңбектері эволюция мен бейімделу заңдылықтарын түсінуге жол ашты.
2. Француз энтомологы Пьер Андре Латрейль қоңыздарды зерттеп, көптеген жаңа тұқымдастарды жіктеп берді. Оның еңбектері кейінгі зерттеулерге тірек болды.
3. Қазіргі мамандар генетикалық әдістерді пайдаланып, жәндіктер арасындағы туыстықты дәлірек анықтауда. Бұл дәстүрлі топтардың қайта қаралуына және жаңа ғылыми жаңалықтарға мүмкіндік беруде.

Бұл ғалымдардың әрқайсысы жүйенің дәлдігі мен табиғи шынайылығын арттыруға өз үлесін қосты.

Жәндіктерді жіктеу антикалық философтардың алғашқы сипаттамаларынан бастап, заманауи күрделі жүйеге дейін үлкен жолдан өтті. Ғылыми жүйелеу миллиондаған түрлер туралы ақпаратты реттеуге ғана емес, эволюция мен тіршіліктің таралу заңдылықтарын түсінуге көмектесті. Линней мен оның ізбасарларының еңбектері биологияның негізгі іргетасы болып, қазіргі энтомология ғылымына бағыт берді. Жәндіктер әлеміндегі тәртіп пен көптүрлілікті тану бүгін де жалғасып, зерттеушілерді жаңа жаңалықтарға шабыттандырады.