Алғашқы бөгеттер қашан салынды?

Суды басқару тарихы адамзат өркениетінің дамуымен тығыз байланысты. Егіншілік пайда болған сәттен бастап адамдар өзендердің ағысын реттеп, ылғалды жинақтауға ұмтылды. Суды ұстай білу мүмкіндігі болмаса, құрғақ аймақтарда өнім өсіру де, елді мекендерді су тасқынынан қорғау да мүмкін болмас еді. Біртіндеп бүгінгі гидротехникалық жүйелердің бастауы болған алғашқы инженерлік құрылыстар пайда болды. Олар табиғи ресурстарды игеру мен тұрақты қоғамдар құру жолындағы маңызды қадамға айналды.

Гидротехникалық құрылыстардың қалыптасуы

Алғашқы бөгеттер жазу пайда болғанға дейін салынған. Ежелгі Шығыс пен Африка халықтары судың бағытын өзгертіп, уақытша бөгеттер тұрғызуға болатынын түсінді. Әуелі олар балшықты, тастарды және ағаш бұтақтарын пайдаланды. Уақыт өте келе құрылыстар берік бола бастады, ал тұрғызу тәсілдері жетілдірілді.

Археологтар алғашқы бөгеттердің бірнеше аймақта салынғанын анықтады:

• Ніл аңғарында, мұнда мысырлықтар егістік жерлерді суару үшін бөгеттер тұрғызды;
• Екіөзен аралығында, шумерлер арналар мен дамбалар арқылы астық алқаптарын суғарды;
• Үндістан мен Қытайда, күріш егістіктерін қамтамасыз етуге арналған су қоймалары жасалды;
• Парсы жерінде, су бақтарды және қалаларды сумен қамтуға пайдаланылды.

Бұл мысалдар суды басқару идеясы жер шарының әр түкпірінде бір мезгілде пайда болғанын дәлелдейді.

Мысырлықтардың жетістіктері

Ежелгі Мысыр бөгеттер салуды жүйелі түрде дамытқан алғашқы мемлекеттердің бірі болды. Біздің дәуірімізге дейінгі 3000 жылдары мысырлықтар Ніл тасқындарын бақылауға арналған топырақ үйінділерін тұрғызды. Ең алғашқы ірі жобалардың бірі — Фаюм көлінің маңындағы бөгет. Ол су тасқыны кезінде жиналған суды сақтап, құрғақ маусымда пайдалану үшін салынған.

Мұндай құрылыстар табиғат құбылыстарын бақылауға негізделген инженерлік ойдың нәтижесі еді. Мысырлықтар жер бедерін ескеріп, судың қозғалысын дәл есептей білді. Сол тәжірибе кейін Шығыс пен Жерорта теңізі аймағындағы жобаларға негіз болды.

Месопотамия мен Үндістанның үлесі

Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығында су бөгеттері Мысырмен қатар салына бастады. Мұнда каналдар мен шлюздер жүйесі жасалып, егістік жерлер өзендермен байланыстырылды. Әсіресе шумерлердің жобалары әйгілі болды, себебі әрбір елді мекенде өзіне тиесілі ирригациялық желі бар еді. Бұл жүйе құрғақшылық кезінде де егін алуға және үлкен қалалардың өмірін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Үндістанда да бөгеттер маңызды рөл атқарды. Хараппа дәуірінде су қоймалары шаруашылықпен қатар діни мақсаттарда да қолданылды. Ең көне мысалдардың бірі — Гуджарат аймағындағы бөгет, ол біздің дәуірімізге дейінгі III мыңжылдыққа жатады. Тастан қаланған бұл құрылыс жоғары ұйымдасқан еңбектің көрсеткіші болды.

Қытайдағы жаңашылдықтар

Азияның шығысында суды басқару өнері ерекше деңгейге жетті. Қытай инженерлері кең аумақты қамтитын бөгеттер, арналар және дамбалар салды. Ең көне әрі әйгілі нысандардың бірі — Дуцзянъянь бөгеті, ол шамамен екі мың жылдан астам уақыт бұрын тұрғызылған. Бұл жүйе бүгінге дейін жұмыс істеп тұр және ерекше инженерлік жетістік ретінде танылған.

Қытайлықтар суды тең үлестіру принципін алғаш енгізді. Осы тәсілдің арқасында үлкен өзендер тасқынын болдырмауға мүмкіндік туды. Табиғатты бақылау мен математикалық есептеулердің үйлесімі олардың гидротехникалық жүйесін тұрақты етті.

Құрылыстық технологиялардың дамуы

Уақыт өте келе адамзат күрделі материалдар мен әдістерді қолдана бастады. Егер алғашқы бөгеттер қолмен салынса, кейінірек тас пен балшықты тасымалдауға арналған құралдар пайда болды. Антикалық дәуірде инженерлер ағаш тіреулер мен байланыстырғыш қоспаларды пайдаланды, бұл құрылыстың беріктігін арттырды.

Ежелгі бөгеттердің құрылысында жиі қолданылған тәсілдер:

• судың қысымын азайту үшін табиғи еңістерді пайдалану;
• тұрақтылық үшін сатылы құрылым жасау;
• артық суды шығару үшін дренаждық арналар салу;
• беткі қабатты тас немесе кірпішпен қаптау.

Осындай әдістер қазіргі гидротехника саласының негізін қалады.

Ежелгі бөгеттердің маңызы

Алғашқы бөгеттер тек егіншілікті қамтамасыз етіп, тасқыннан қорғаған жоқ, сонымен бірге мәдениет пен сауданың дамуына жол ашты. Суды бақылай алған жерлерде қалалар мен қолөнер орталықтары бой көтерді. Табиғи ресурстарды басқара білген қоғам тұрақтылық пен өркендеуге қол жеткізді.

Мұндай құрылыстар ұжымдық күш-жігерді талап етті, сол себепті алғашқы әкімшілік құрылымдар мен қоғамдық ұйымдар қалыптасты. Инженерлік жетістіктер саяси және әлеуметтік құрылымдарға тікелей ықпал етті.

Алғашқы бөгеттердің ұлылығы олардың практикалық пайдасында ғана емес, сонымен қатар адамның табиғатпен үйлесім табуға деген ұмтылысында жатыр. Олар ақыл-парасаттың, байқағыштықтың және күрделі жағдайларда да тиімді шешім таба білудің көрінісіне айналды. Осындай жаңалықтардың арқасында адамзат табиғатты бақылаудан басқаруға дейінгі шешуші қадам жасады.