InfoRadar
Мазмұны
Аралар табиғаттағы ең маңызды жәндіктердің бірі. Олар өсімдіктерді тозаңдандырып, экожүйенің тепе-теңдігін сақтайды және адамды балмен қамтамасыз етеді. Алайда бұл кішкентай жаратылыстардың өмірінде ерекше құбылыс бар: ара біреуді шаққан соң өзі өледі. Бұл табиғат заңына қайшы сияқты көрінгенімен, оның өз себебі бар. Мұндай мінез-құлық араның анатомиялық құрылысына, инстинктіне және эволюциялық бейімделуіне тікелей байланысты.
Араның шаншуының ерекше құрылысы
Араның шаншуы қарапайым жәндіктердікі сияқты емес. Ол тек қорғану құралы ғана емес, ұяны қорғау мақсатындағы табиғи «қару» болып саналады.
- Араның шаншуы – екі қырлы ине тәрізді құрал, оның ұшында кері бағытталған ұсақ тісшелер бар. Сол себепті ол теріге қадалған соң қайта шығара алмайды.
- Шаққан сәтте шаншумен бірге араның ішкі мүшелерінің бір бөлігі – бұлшық ет, жүйке түйіндері мен у қапшығы жұлынып кетеді. Бұл – оның өліміне себеп болатын басты фактор.
- Шаншу денеден ажырағаннан кейін де бірнеше минут бойы қимылдап, уды жарақатқа енгізуді жалғастырады.
- Мұндай құрылым тығыз терілі сүтқоректілерге қарсы тиімді, ал басқа жәндіктерге қарсы қолданылғанда ара аман қалады.
Осылайша, араның өлімі – оның табиғи құрылымының нәтижесі, яғни кездейсоқ жағдай емес.
Өзін құрбан етудің биологиялық мәні
Бір қарағанда араның мұндай әрекеті мағынасыз сияқты көрінеді: ол өз өмірін жоғалтады, бірақ ұяны қорғайды. Алайда табиғат мұндай механизмді кездейсоқ жаратқан жоқ.
- аралар – ұжымдық жәндіктер, олардың өмірінде колонияның амандығы жеке дара өмірден маңыздырақ;
- әрбір жұмысшы ара ұя мен аналық араны қорғау үшін өзін құрбан етуге дайын;
- бұл мінез-құлық ұжымның сақталуын қамтамасыз ететін қорғаныс стратегиясы болып табылады;
- осындай тәсілдің арқасында ұя сыртқы қауіп-қатерден жақсы қорғалады.
Бұл құбылыс муравей немесе термит сияқты басқа әлеуметтік жәндіктердің мінезімен ұқсас, өйткені олардың да басты мақсаты – колонияның амандығын сақтау.
Шаққаннан кейін не болады
Ара шаншысын қалдырған соң, оның ағзасында қайтымсыз өзгерістер жүреді.
- Ішкі мүшелерінің бөлінуі нәтижесінде денесінде ашық жара пайда болады, ол арқылы сұйықтық жоғалып, өмірлік функциялар бұзылады.
- Бірнеше минуттан кейін ара ұшу қабілетін жоғалтады және сусыздану мен ішкі қан кетуден өледі.
- Дегенмен ол қалдырған у өз қызметін орындап, қарсыласына ауырсыну мен қорқыныш тудырады.
- Бұл әрекет басқа араларға да белгі ретінде әсер етеді, олар ұяны қорғауға жиналады.
Демек, араның өлімі – бүкіл ұяны қорғауға бағытталған табиғи қорғаныс жүйесінің бір бөлігі.
Неліктен барлық аралар өлмейді
Қызығы, барлық аралар шаққаннан кейін өлмейді. Кейбір түрлер бірнеше рет шаға алады.
- Мысалы, аналық ара бірнеше рет шағып, тірі қалады. Оның шаншуының ұшында тісшелер жоқ, себебі ол оны басқа аналықтармен күресте пайдаланады.
- Жабайы аралар мен шмельдердің шаншуы да тегіс келеді, сондықтан олар өздеріне зиян келтірмей шаға алады.
- Тек бал араларының шаншуы тісшелі болғандықтан, олар шаққаннан кейін өледі.
- Ғалымдардың пікірінше, бұл ерекшелік эволюция барысында ұяны жақсырақ қорғауға бейімделу нәтижесінде қалыптасқан.
Яғни шаншудың құрылымы ара түрінің тіршілік ету ортасы мен қорғану тәсіліне байланысты дамыған.
Удың қорғаныс қызметі
Араның уы — табиғи биохимиялық қоспа. Оның басты міндеті — жауды өлтіру емес, қорқытып, ұяға жолатпау.
- у қатты ауырсыну тудырып, қарсыласты шегінуге мәжбүр етеді;
- оның құрамындағы мелиттин атты ақуыз жасушаларды бұзып, күйдіргендей әсер қалдырады;
- удың иісі басқа араларға да қауіп сигналы ретінде әсер етеді, олар бірден ұяны қорғауға ұмтылады;
- аз мөлшердегі ара уы медицинада да қолданылады, мысалы, қабынуға қарсы апитерапияда.
Осылайша, ара уы — тек қару ғана емес, бір мезгілде химиялық байланыс құралы мен қорғаныс сигналы болып табылады.
Араның шаққаннан кейін өлуі оның әлсіздігінен емес, табиғат қалыптастырған ерекше қорғаныс механизмінен туындайды. Ол өз өмірін құрбан етіп, ұяның амандығын қамтамасыз етеді. Мұндай мінез-құлық табиғаттағы үйлесімділіктің және ұжымдық жауапкершіліктің көрінісі болып табылады. Араның өлімі – жеке құрбандық арқылы тұтас колонияның өмірін сақтап қалудың символы.
