Неліктен шөл әрқашан ыстық емес

Адамдардың табиғат туралы түсінігі көбіне кино, кітап және қалыптасқан көзқарастар арқылы құралады. Көптеген табиғи аймақтар атауына қарап-ақ белгілі бір сипатқа ие болып көрінеді, алайда шындық әлдеқайда күрделі. Шөл десе, көпшіліктің көз алдына күйдіргіш күн, ыстық құм және шыдатпайтын аптап елестейді. Дегенмен мұндай түсінік тек бір қырын ғана қамтиды және климаттық алуандықты толық ашпайды. Шөлді өңірлерде не себепті салқын немесе тіпті суық болатынын түсіну үшін, алдымен шөл ұғымының мәніне үңілу қажет.

Шөл ұғымының шынайы мағынасы

Шөлдің негізгі белгісі жоғары температура емес, жауын-шашынның өте аз түсуі болып саналады. Ылғалдың жетіспеуі жер бедеріне, өсімдік жамылғысына және тірі ағзаларға тікелей әсер етеді. Кейбір аймақтарда жаңбыр бірнеше жыл қатарынан жаумай қоюы мүмкін, бұл құбылыс ауа райының ыстық немесе салқын болуына тәуелді емес. Осы себепті бір атаудың астына мүлде бөлек климаттық жағдайлар біріктіріледі.

Шөлдер қатарына тропиктік қана емес, қоңыржай және полярлық өңірлер де кіреді. Мәселен, Антарктида әлемдегі ең үлкен шөл ретінде танылады. Онда мұз бен қар мол болғанымен, олар ерімей, табиғи ылғал айналымына қатыспайды. Бұл мысал шөлді айқындайтын басты фактор температура емес екенін айқын көрсетеді.

Күн радиациясы мен ауа ылғалдылығының әсері

Шөлдегі жылу режимі жер бетінің күн сәулесін қабылдау және қайтару ерекшеліктеріне байланысты қалыптасады. Құм мен тастар күндіз тез қызады, ал кешке қарай жылуды бірден жоғалтады. Әдетте ылғал мұндай ауытқуды бәсеңдетеді, бірақ құрғақ аймақтарда су буы өте аз болады. Соның нәтижесінде тәуліктік температура айырмасы айтарлықтай өседі.

Құрғақ ауа жылуды ұзақ ұстай алмайды, бұл түнгі салқындауды күшейтеді. Күндіз ыстық болған өңірлердің өзінде қараңғы уақытта ауа райы айтарлықтай суып кетуі мүмкін. Кей жерлерде тәуліктік айырмашылық ондаған градусқа жетеді. Осындай контраст шөл климатының күрделілігін айқындайды.

Суық шөлдер және олардың ерекшеліктері

Кейбір кең аумақтарда шөлдік жағдай төмен орташа температурамен қатар жүреді. Мұндай өңірлер көбіне жоғары ендіктерде немесе теңіз деңгейінен биік орналасады. Онда жауын-шашын аз түседі, ал күн энергиясы біркелкі таралмайды. Нәтижесінде қалыптасатын орта ыстық шөл туралы түсінікке мүлде сәйкес келмейді.

Мұндай аймақтарға тән белгілерді атап өткен жөн:

• ауа ылғалдылығының өте төмен болуы, соның салдарынан қар су көзіне айналмайды;
• қатты желдер, олар суықты күшейтіп, ылғалдың жиналуына кедергі келтіреді;
• су тапшылығы мен төмен температураға бейімделген жұтаң өсімдік жамылғысы;
• қатал табиғи жағдайларға байланысты баяу жүретін геологиялық және биологиялық үдерістер.

Осындай ерекшеліктер суық шөлдерді адам тіршілігі үшін қолайсыз етеді. Экожүйелер мұнда өте баяу қалыптасады. Кез келген сыртқы әсер ұзақ уақыт сақталатын із қалдырады.

Теңіз деңгейінен биіктік пен жер бедері

Шөлде аптаптың болмауына әсер ететін тағы бір маңызды фактор – жер бедері. Көптеген құрғақ аймақтар үстірттерде немесе таулы ойыстарда орналасқан. Биіктік артқан сайын ауа температурасы төмендейді, тіпті күн сәулесі мол болған жағдайда да. Бұл құбылыс Орталық Азия немесе Оңтүстік Америка шөлдерінде айқын байқалады.

Таулы жоталар ылғалды ауа массаларының қозғалысын тежей алады. Соның салдарынан олардың арғы бетінде құрғақ, бірақ аса ыстық емес өңірлер қалыптасады. Мұндай аймақтарда қыс суық, ал жаз салыстырмалы түрде жұмсақ өтеді. Географиялық орналасу климаттың сипатын осылайша тікелей айқындайды.

Мұхиттар мен ағыстардың ықпалы

Кейбір шөлдердің климаты суық мұхит ағыстарының әсерінен қалыптасады. Бұл ағыстар жағалаудағы ауаны салқындатып, жауын бұлттарының түзілуіне жол бермейді. Ылғал теңіз үстінде конденсацияланып, құрлыққа жетпей қалады. Соның нәтижесінде жағалауға жақын құрғақ әрі салқын аймақ пайда болады.

Мұндай жағдайдың айқын мысалы ретінде Атакама шөлін атауға болады. Тынық мұхитына жақын орналасқанына қарамастан, бұл өңірде жауын-шашын өте сирек түседі, ал ауа температурасы жиі қалыпты деңгейде сақталады. Тұман кездескенімен, ол жаңбырға айналмайды. Бұл құбылыс шөл мен аптаптың әрдайым қатар жүрмейтінін дәлелдейді.

Шөл туралы ыстық стереотиптің қалыптасу себептері

Шөлдің тек ыстық аймақ ретінде қабылдануы ең танымал өңірлердің ықпалымен қалыптасқан. Сахара немесе Араб түбегі секілді аумақтарда шынында да күндізгі температура өте жоғары болады. Мұндай бейнелер мәдениет пен бұқаралық ақпарат құралдарында жиі қолданылады. Соның салдарынан өзге мысалдар көпшіліктің назарынан тыс қалады.

Бұл көзқарастың кең таралуына әсер еткен бірнеше себепті атап өтуге болады:

1. Танымал фильмдер мен әдеби шығармаларда көбіне аптап ыстық аймақтар суреттеледі. Мұндай орта оқиғаны әсерлі етеді және есте жақсы сақталады. Суық шөлдер сирек бейнеленеді.
2. Туристік бағыттардың басым бөлігі жылы өңірлерге шоғырланған. Саяхатшылар ыстық туралы әсерімен бөлісіп, осы бейнені нығайта түседі. Басқа шөлдер назардан тыс қалады.
3. Шөл сөзі тілдік тұрғыдан құм мен күнмен байланыстырылады. Мұзды немесе тасты кеңістіктер бұл ұғымға сәйкес келмейтіндей қабылданады. Тіл мен ассоциация ойды қарапайымдандырады.

Осы факторларды түсіну қалыптасқан пікірлерге сын көзбен қарауға мүмкіндік береді. Табиғат шын мәнінде әлдеқайда күрделі.

Шөл ұғымы аптаптың ғана емес, климаттық контраст пен табиғи алуандықтың көрінісі болып шығады. Мұндай аумақтар салқын, желді немесе тіпті қатал болуы мүмкін, бірақ бәрібір құрғақ күйінде қалады. Осы аймақтардың қалай қалыптасатынын түсіну Жердің ерекшеліктерін тереңірек тануға жол ашады. Күнделікті қолданылатын сөздер кейде күрделі үдерістерді жасырып тұрады. Сондықтан шөлдерді зерттеу табиғаттың көпқырлы бейнесін көруге көмектеседі.