Шуды және оның әсерін кім зерттеді

Дыбыстар адамды өмірінің алғашқы күндерінен бастап қоршайды. Олар әлемді қабылдауға, көңіл күйдің қалыптасуына және эмоциялық тепе-теңдікке ықпал етеді. Табиғаттың әуендері мен музыканың жағымды әсерімен қатар адам шектен тыс акустикалық тербелістерге де ұшырайды. Мұндай құбылыстар ашушаңдық, күйзеліс және түрлі дерттерге себеп болуы мүмкін. Сондықтан әр дәуірдің ғалымдары шудың табиғатын, оның адам ағзасына ықпалын және зиянды әсерін азайтудың жолдарын зерттеуге ұмтылды. Бұл сала физика, медицина, психология және урбанистика ғылымдарын біріктіріп, қазіргі заманғы зерттеулердің маңызды бағытына айналды.

Алғашқы байқаулар мен қызығушылықтың тууы

Ежелгі заманда-ақ ойшылдар дыбыстың адамға әсері туралы толғанған. Ежелгі Грекия философтары, соның ішінде Аристотель мен Пифагор, әуен мен үйлесімнің адам рухы мен денсаулығына ықпалын сипаттаған. Кейінірек қалалар мен өнеркәсіп орталықтары көбейген сайын акустикалық ластану деңгейі артып, бұл мәселе практикалық мәнге ие болды.

XIX ғасырда дәрігерлер мен инженерлер үздіксіз шудың зейінді әлсіретіп, ашушаңдық тудыратынын байқады. Сол сәттен бастап жүйелі зерттеулер басталды.

Шу әсерін зерттеген ғалымдар

Әр дәуірде әр түрлі саланың мамандары дыбыстың адам өміріне әсерін қарастырды. Олардың еңбектері қазіргі шу мәселесін түсінудің ғылыми негізін қалады.

Белгілі зерттеушілердің қатарында мыналар бар:

• неміс дәрігері Роберт Кох – алғашқылардың бірі болып «адамзат бір күні шуды оба мен тырысқақ сияқты дерттермен қатар күресетін қатер деп таниды» деген пікір айтқан;
• британ физиологы Альфред Томпсон – фабрика жұмысшыларының есту қабілетіне өндірістік шудың әсерін зерттеген;
• кеңес ғалымы Александр Новиков – жүйке жүйесіне акустикалық тербелістердің ықпалын бірнеше онжылдық бойы зерттеген;
• америкалық зерттеуші Элис Сарджент – қалалық шудың қан қысымын жоғарылататынын дәлелдеген;
• жапон инженері Масару Эмото – дыбыс тербелістерінің су құрылымына ықпалын зерттеп, ғылыми пікірталас тудырған.

Әрқайсысы шуды тек физикалық құбылыс емес, адам денсаулығына және мінез-құлқына әсер ететін маңызды фактор ретінде қарастырды.

Зерттеу әдістері мен бағыттары

Қазіргі ғылым шуды жан-жақты зерттеу арқылы оның әсер ету заңдылықтарын және қауіпсіз шектерін анықтады. Эксперименттер мен өлшеулер нәтижесінде бұл құбылыстың физиологиялық, психологиялық және техникалық қырлары айқындалды.

Негізгі бағыттар мыналар:

1. Физиологиялық зерттеулер. Дәрігерлер дыбыстық толқындардың жүрек-қантамыр жүйесіне, ұйқыға және гормондық тепе-теңдікке ықпалын талдайды. Мысалы, 85 децибелден жоғары дыбыс есту мүшелерін қайтымсыз зақымдайтыны дәлелденген.
2. Психологиялық тәжірибелер. Психологтар түрлі жиіліктегі шудың адам көңіл күйіне және зейін шоғырландыру қабілетіне әсерін бақылайды. Тіпті орташа деңгейдегі, бірақ үздіксіз дыбыстардың мазасыздық пен шаршауды күшейтетіні анықталған.
3. Урбанистикалық зерттеулер. Қалалық жоспарлаушылар көлік қозғалысы мен архитектуралық шешімдердің акустикалық қысымға ықпалын бағалайды. Осы деректердің негізінде «тыныш аймақтар» мен жасыл белдеулер жобаланады.
4. Техникалық жаңалықтар. Инженерлер шуды азайтатын материалдар, дыбыс оқшаулағыш жүйелер және белсенді шу басу технологияларын әзірлейді. Бұл шешімдер өндірісте де, тұрмыста да қолданылады.

Осындай көпқырлы тәсілдердің арқасында шудың зиянын азайту ғылым мен инженерия дамуының маңызды бөлігіне айналды.

Зерттеулердің қоғамдық маңызы

Шудың табиғатын және оның адам өміріне әсерін түсіну қалалық ортаны ұйымдастыру тәсілін өзгертті. XX ғасырдың басынан бастап көптеген елдерде дыбыс деңгейін шектейтін санитарлық нормалар қабылданды. Қалаларда жаңа ғимараттар салу кезінде акустикалық көрсеткіштер ескеріледі, ал түнгі уақытта қатты дыбыс шығарғандарға айыппұл салынады.

Шуға қарсы негізгі шараларға мыналар жатады:

• жолдарға дыбыс жұтатын жабын төсеу;
• автомагистральдар бойына қорғаныш экрандар орнату;
• түнгі уақытта қатты дыбысты құрылғыларды шектеу;
• жеке көліктердің орнына қоғамдық көлікті дамыту;
• дыбыс толқындарын сіңіретін ағаштар отырғызу.

Бұл шаралар өмір сапасын арттырып қана қоймай, қалалықтардың психикалық саулығын да қорғайды.

Адамзат ғасырлар бойы дыбыстың мінезге, көңіл күйге және денсаулыққа әсерін түсінуге тырысып келеді. Қазіргі зерттеулер шудың жай ғана кедергі емес, нақты қауіп көзі екенін дәлелдеді. Дыбыс оқшаулау технологиялары мен акустикалық ортаны реттеу қоғамның әл-ауқатына қамқорлықтың бір бөлігіне айналды. Осы бағыттағы ғылыми ізденістер адамның жайлылық, қауіпсіздік және табиғатпен үйлесімді өмір сүру ұмтылысын айқын көрсетеді.