Ұйқыны кім алғаш зерттей бастады

Ұйқы – адам өміріндегі табиғи әрі ажырамас құбылыс. Алайда оның нақты мәні мен механизмдері ғасырлар бойы жұмбақ болып келген. Ежелгі заманнан бері адамдар ұйқыны түрлі наным-сенімдер мен философиялық тұжырымдар арқылы түсіндіруге тырысқан. Тек ғылым дамыған кезеңде ғана бұл құбылысты жүйелі түрде зерттеу мүмкін болды. Қазіргі таңда сомнология – ұйқыны жан-жақты зерттейтін дербес ғылым саласы ретінде қалыптасты. Бірақ бұл бағыттың бастауында кім тұрды, ұйқыны алғаш зерттей бастаған кім еді?

Ежелгі философтардың көзқарасы

Ғылыми әдіс-тәсілдер пайда болмай тұрып, ұйқы көбіне абстрактілі ұғымдармен байланыстырылды. Ежелгі грек ойшылдары бұл тақырыпқа ерекше мән беріп, өз түсініктерін ұсынған.

• Аристотель ұйқыны дененің суыну процесімен байланыстырған;
• Платон оны жанның жоғары күштермен байланысқа түсу тәсілі ретінде қарастырған;
• Гиппократ сновидениелерді ағзаның ішкі жағдайының көрінісі деп есептеген;
• Үнді мен Қытай мәдениеттерінде ұйқы энергетикалық ағындар мен дене теңгерімінің нәтижесі деп түсіндірілген;
• Орта ғасырларда Еуропада түс көру көбінесе болашақты болжау ретінде қабылданған.

Бұл тұжырымдар ғылыми дәлелдерге негізделмесе де, кейінгі зерттеулерге іргетас болған.

Ғылыми көзқарастың басталуы

Ұйқыны ғылыми тұрғыдан зерттеу тек XIX–XX ғасырларда басталды. Бұл кезеңде дәрігерлер мен биологтар оны биологиялық және физиологиялық құбылыс ретінде қарастыра бастады. Төменде осы саланың негізін қалаған бірқатар маңызды тұлғалар аталады.

1. Морис Леконт де Нуй «ұйқының биологиялық маңыздылығы» ұғымын енгізді. Ол 1930-жылдары организмнің тепе-теңдігін сақтау үшін энергияны қалпына келтіруде ұйқының рөлі ерекше екенін дәлелдеді.
2. Натан Клейтман қазіргі сомнологияның негізін қалаушы ретінде танылды. 1950-жылдары шәкіртімен бірге жылдам көз қозғалысы фазасын (REM) ашып, адамның түс көру кезеңін ғылыми тұрғыдан сипаттаған.
3. Юджин Азерински REM ұйқы фазасын алғаш байқаған зерттеуші болды. Ол электромиографиялық әдістер арқылы мидың ұйқы кезінде де белсенді болатынын дәлелдеді.
4. Уильям Демент ұйқы фазаларының толық жүйесін жасап, ұйқы бұзылыстарының клиникалық диагностикасына негіз қалады.
5. Мишель Жуве жануарлардағы ұйқы құрылымын зерттеді. Оның мысықтармен жүргізген тәжірибелері нейромедиаторлардың ұйқыға әсерін көрсетуге мүмкіндік берді.

Бұл ғалымдар ұйқыны ғылыми тұрғыдан зерттеудің жолын ашып, маңызды жаңалықтардың бастамасын жасады.

Сомнология қандай бағыттарды қамтиды

Ұйқы адамның бүкіл ағзасына әсер ететін күрделі биологиялық процесс болғандықтан, оны зерттеу үшін кешенді тәсіл қажет. Қазіргі таңда бұл ғылым бірнеше маңызды саланы қамтиды.

• ұйқының фазалары мен құрылымын, ұзақтығы мен циклдерін зерттеу;
• иммунитет, зат алмасу және гормондық жүйеге ұйқының әсерін талдау;
• ұйқы мен психикалық күй арасындағы байланысты анықтау;
• ұйқы бұзылыстары (инсомния, апноэ, нарколепсия) мен олардың себептері;
• емдеу әдістері (психотерапия, дәрі-дәрмек, өмір салтын өзгерту).

Бұл бағыттардың әрқайсысы заманауи технологиялар мен пәнаралық білімді қажет етеді.

Ұйқыны зерттеудегі маңызды жаңалықтар

Кейбір ғылыми жетістіктер адам физиологиясына деген көзқарасты түбегейлі өзгертті. Төменде осы саланың тарихи тұрғыда ең маңызды ашылымдары берілген.

1. Ұйқы фазаларының ашылуы – ми белсенділігінің тек сергектік кезінде ғана емес, ұйқыда да жоғары болатынын көрсетті. Бұл адам түсін зерттеу мүмкіндігін берді.
2. Мелатонин гормонының циркадтық ырғақтарға әсері дәлелденді. Ол ұйқы мен сергектік кезеңдерін реттеуде негізгі рөл атқарады.
3. Жануарлардағы ұйқыны зерттеу ұйқының эволюциялық қажеттілік екенін көрсетті. Бұл демалыс тек адамға ғана тән емес екенінің дәлелі болды.
4. Полисомнография әдісінің жасалуы – ұйқыны кешенді түрде зерттеуге жол ашты. Ми белсенділігі, тыныс, жүрек ырғағы, көз қозғалысы сынды көрсеткіштер толық тіркеледі.
5. Ұйқы жетіспеушілігі мен аурулар арасындағы байланыс анықталды. Ұдайы ұйқысыздық диабет, семіздік, күйзеліс және онкологиялық сырқаттарға әкелуі мүмкін.

Бұл жаңалықтар ұйқыны пассивті емес, белсенді әрі маңызды физиологиялық процесс ретінде сипаттайды.

Қазіргі заманғы технологиялар

Бүгінде ұйқыны зерттеу мен бақылауға арналған заманауи құралдар кеңінен қолданылуда. Олар тек ғылым үшін ғана емес, қарапайым адамдардың да ұйқы сапасын жақсартуына көмектеседі.

• электроэнцефалография мидың ұйқы кезіндегі белсенділігін жазуға мүмкіндік береді;
• актиграфия дене қозғалысын тіркеп, ұйқы-бодрствование кезеңдерін анықтайды;
• МРТ арқылы ми құрылымындағы өзгерістер мен процестер көрініс табады;
• ақылды білезіктер мен сағаттар үй жағдайында ұйқы сапасын бақылауға көмектеседі;
• нейрофидбэк технологиясы миды өз белсенділігін реттеуге үйретеді.

Бұл жаңалықтар сомнологияны жаңа деңгейге көтеріп, диагностиканы қолжетімді етті.

Ұйқыны ғылыми тұрғыдан тану ұзақ жолдан өтті – ежелгі пайымдардан бастап қазіргі заманғы зертханаларға дейін. Ғалымдардың еңбегі арқасында біз өз табиғатымыздың күрделі қырларын ашып, денсаулыққа әсер ететін негізгі факторлардың бірі – ұйқыны түсіне бастадық. Дегенмен әлі де шешімін таппаған көптеген сұрақтар бар. Сондықтан да сомнология дамуын жалғастырып, болашақта адам миының жаңа қырларын ашуға үлес қосатыны сөзсіз.