InfoRadar
Мазмұны
Жәндіктер әлемі өз алуан түрлілігімен және кез келген ортаға бейімделгіштігімен ерекшеленеді. Бұл ұсақ тіршілік иелері судан бастап ауалы кеңістікке, топырақтан шөлге дейінгі әр ортада өмір сүре алады. Өлшемі кішкентай болғанымен, олардың ағзасы өте күрделі құрылған. Ең ерекше жүйелердің бірі – тыныс алу жүйесі. Жәндіктердің тыныс алуы адам мен басқа жануарлардікінен мүлде өзгеше жүреді. Олардың ағзасында оттегінің таралу жолы табиғаттың шебер шешімін дәлелдейді.
Тыныс алу жүйесінің құрылысы
Жәндіктерде өкпе болмайды, сондықтан газ алмасу арнайы түтікшелер жүйесі арқылы жүзеге асады.
Бұл түтікшелер трахеялар деп аталады – олар бүкіл денеге таралған және әрбір жасушаға дейін жетеді.
Оттегі тікелей тіндерге түседі, яғни қан айналым жүйесі бұл процеске қатыспайды.
- трахеялар сыртқа тыныс тесіктері – стигмалар арқылы ашылады;
- бұл тесіктер дененің екі жағында орналасқан және қажет болғанда ашылып-жабылады;
- трахея қабырғасы хитинмен қапталған, ол түтіктің пішінін сақтап, оның жаншылып қалмауын қамтамасыз етеді;
- кейбір жәндіктерде трахея кеңейіп, ауаны уақытша сақтайтын ауа қапшықтарын түзеді.
Мұндай құрылым жәндіктерге оттегіні ең қысқа жолмен жеткізуге мүмкіндік береді.
Тыныс алу процесі қалай жүреді
Жәндіктердің тыныс алуы диффузия қағидасына негізделген – газ мол аймақтан аз аймаққа қарай өздігінен өтеді.
Бұл үрдіске дене қозғалысы көмектесіп, ауаның трахея арқылы өтуін жеңілдетеді.
- Ауа кеуде мен құрсақ бөлімдерінің жанында орналасқан тыныс тесіктері арқылы кіреді. Кейбір жәндіктерде осындай он жұпқа дейін тесік бар.
- Түсетін ауа ірі трахеяларға, содан соң ұсақ түтікшелерге – трахеолдарға тарайды. Трахеолдар тікелей жасушаларға барып жалғасады.
- Оттегі трахеол сұйықтығында ериді де, жасуша цитоплазмасына диффузия арқылы өтеді. Сол жерде ол энергия түзуге пайдаланылады.
- Көмірқышқыл газы кері бағытта қозғалып, сол тыныс тесіктері арқылы сыртқа шығарылады.
Бұл жүйе арқылы оттегі қан арқылы емес, бірден жасушаларға жеткізіледі, сондықтан энергия алмасу өте тиімді өтеді.
Түрлерге байланысты айырмашылықтар
Жәндіктердің тыныс алу тәсілі олардың тіршілік ортасына байланысты өзгереді.
Құрлықта, суда және әуеде тіршілік ететін түрлер әртүрлі бейімделу тетіктерін дамытқан.
- құрлықта өмір сүретін жәндіктерде тыныс тесіктері ашық, сондықтан ауа еркін кіріп-шығады;
- су жәндіктерінің дернәсілдерінде тыныс тесіктері жабық, ал газ алмасу тері арқылы немесе желбезек тәрізді өсінділер арқылы жүреді;
- ара мен сона сияқты түрлер тыныс алу кезінде құрсақ сақиналарын жиырып, ауаны дене бойымен айдайды;
- кейбір су қоңыздары қанат астында ауа көпіршігін ұстап жүреді, ол су астында ұзақ уақыт дем алуға мүмкіндік береді.
Осындай бейімделулер жәндіктердің табиғаттағы кез келген ортаға икемделе алатынын көрсетеді.
Тыныс алуды реттеу ерекшелігі
Жәндіктердің тыныс алу процесі үздіксіз жүрмейді – ол ағзаның белсенділігіне байланысты реттеледі.
Олар энергияны үнемдеп, қажет сәтте ғана оттегін пайдалана алады.
- Қозғалыс немесе ұшу кезінде тыныс тесіктері кең ашылып, ауа ағымын күшейтеді.
- Тыныштық күйінде тесіктер жабылып, ағза ылғал жоғалтудан қорғанады.
- Шөлейт аймақтарда өмір сүретін кейбір жәндіктер оттегіні ішкі ауа қапшықтарында сақтап, тек кей уақытта ғана дем алады.
- Температура көтерілгенде тыныс алу жиілейді, бұл дененің қызып кетуін болдырмайды.
Осылайша жәндіктер ең қиын экологиялық жағдайларда да өмір сүре алады.
Жәндіктердің тыныс алу жүйесі – табиғаттың ерекше инженерлік шешімі. Әр жасушаға оттегінің тікелей жетуі олардың өміршеңдігін арттырады. Мұндай жүйенің тиімділігі эволюция барысында бірнеше жүз миллион жыл бойы дәлелденіп келеді. Бұл кішкентай тіршілік иелері тағы да бір рет табиғаттың ұсақ бөлшектерде де кемел үйлесім жасай алатынын дәлелдейді.
