Шыбындар әлемді қалай көреді

Адамның көру қабілеті бізге табиғи әрі әмбебап сияқты көрінеді, алайда табиғатта әлемді қабылдаудың сан түрлі тәсілдері бар. Әр тіршілік иесінің өмір сүру салты мен қажеттілігіне сай сезім мүшелері қалыптасқан. Бунақденелілердің сезу жүйесі ерекше қызығушылық тудырады, себебі олар айналасын бізге мүлде беймәлім тәсілмен сезінеді. Бұл тұрғыдан алғанда, қарапайым шіркейдің көру ерекшелігі ғылыми тұрғыдан өте қызықты. Оның айналаны қалай көретінін түсіну үшін алдымен көзінің құрылымына назар аудару керек.

Шіркей көзінің құрылысы

Бұл жәндіктердің көру жүйесі адамның көз құрылысынан түбегейлі ерекшеленеді. Бір ғана линзаның орнына олардың көзінде мыңдаған ұсақ жарық қабылдағыш элементтер болады.

Шіркейдің көзі мынадай ерекшеліктерге ие:

• мыңдаған алтыбұрышты омматидийден тұрады;
• бастың көп бөлігін қамтиды;
• айналаның барлығын бір уақытта көруге мүмкіндік береді;
• қозғалысты өте жоғары дәлдікпен анықтайды;
• пішін мен сызықтарды көмескі көреді.

Осы құрылымның арқасында шіркей қауіптің жақындауын ерте байқап, тез әрекет ете алады. Сол себепті оны қолға түсіру қиын — ол қозғалысты біз байқамай тұрып-ақ сезіп үлгереді.

Шіркейдің көруі адамның көзінен қалай ерекшеленеді

Салыстыру үшін тек көздің құрылымын емес, оның қызметтік ерекшеліктерін де ескеру қажет. Шіркей айналаны адамнан нашар көреді деу қате, оның көруі басқа мақсаттарға бейімделген.

Салыстырмалы сипаттамалар мыналарды қамтиды:

1. Көру бұрышы. Адам шамамен 180 градусты қамтыса, шіркей артындағыны қоса алғанда, түгел дерлік айналаны көреді. Бұл — тірі қалу ықтималдығын арттыратын маңызды артықшылық.
2. Қозғалысты қабылдау. Шіркейлер секундына төрт-бес есе көп көрініс қабылдайды. Біз үшін үздіксіз қозғалыс болып көрінетін құбылыс, олар үшін көптеген бөлек кезеңдерден тұрады. Осы себепті шіркейлер өзгерістерге өте жылдам жауап береді.
3. Түрлі түсті көру. Адам көзі үш негізгі толқын ұзындығын ажыратса, шіркейлер ультракүлгін жарыққа ерекше сезімтал. Бізге көрінбейтін нәрсе олар үшін жарыққа толы бағдаршам іспетті.
4. Анықтық деңгейі. Кең бұрышты қамтығанмен, шіркейдің көруі тұтас емес, мозаика тәрізді. Дегенмен олар жылдам қозғалатын нысандарды оңай таниды және жарық ауытқуын тез сезеді.

Сондықтан бұл екі жүйені бір-бірінен жақсы немесе нашар деп бөлуге болмайды — әрқайсысы өз қызметін мінсіз орындайды.

Шіркейлер көру қабілетін қалай пайдаланады

Көру мүшелері бұл жәндіктер үшін күнделікті өмірдің маңызды бөлігі болып саналады. Олар қорек іздеу, серігін тану және қауіптен құтылу сияқты әрекеттерді көру арқылы жүзеге асырады.

Шіркейлердің көруі оларға мүмкіндік береді:

• жоғары жылдамдықта ұшып бара жатып бағдарын дәл анықтауға;
• нысанға дейінгі қашықтықты тез бағалауға;
• иіс шығатын заттарды визуалды белгілер арқылы табуға;
• жаудың жақындағанын ертерек сезуге;
• жарық арқылы өз түрін тануға.

Кішкентай бөлшектерді көре алмаса да, жарық пен қозғалыс сигналдары олардың мінез-құлқына үлкен әсер етеді. Бұл мәліметтер иіс сезу және жанасу арқылы алынған ақпаратпен бірігіп, шіркейдің қабылдау аясын толықтырады.

Неліктен шіркейлерді ұстау қиын

Кішкентай жәндікті алақанмен қағып ұстау оңай көрінуі мүмкін, алайда шын мәнінде бұл шеберлікті қажет етеді. Мұның себебі — олардың көру жүйесінің ғажап шапшаңдығында.

Шіркейлердің тез әрекет етуіне әсер ететін факторлар:

• кең бұрышты қамтитын көру қабілеті;
• қозғалысты жылдам қабылдау;
• көзден тікелей бұлшық етке берілетін сигнал;
• визуалды ақпаратты тез өңдеу мүмкіндігі;
• тік немесе көлденең бағытта лезде ұша алу қабілеті.

Желдің толқыны немесе көлеңкенің сәл ауытқуы жәндікті ұшуға мәжбүр етеді. Осындай ерекшеліктің арқасында олар қоршаған ортадағы көптеген қауіптен аман қалады.

Ғалымдар нені зерттеп жатыр

Шіркейдің көру жүйесіне деген қызығушылық тек энтомологиямен шектелмейді. Бұл жәндік нейробиология, робот техникасы және оптика салаларында модель ретінде қолданылады. Оның негізінде жаңа технологиялық шешімдер жасалып жатыр.

Зерттеліп жатқан бағыттардың ішінде мыналар ерекше орын алады:

1. Биомиметика. Шіркей көзіне ұқсас камералар мен сенсорлар кең бұрышпен көретін, жылдам әрекет ететін құрылғылар жасауға көмектеседі.
2. Нейрожүйелер. Шіркейдің көру жолдарын зерттеу аз уақытта күрделі ақпаратты қалай өңдеуге болатынын түсінуге септігін тигізеді.
3. Автономды құрылғылар. Бұл жәндіктердің қозғалысы шағын, епті дрондарды ойлап табуға шабыт береді.
4. Генетика. Көз құрылымының және ақуыздардың қалыптасуын зерттеу — адам көруін емдеудің жаңа тәсілдерін табуға жол ашады.

Бұл зерттеулер кішкентай тіршіліктің өзінен үлкен пайда келуі мүмкін екенін дәлелдейді.

Шіркейдің дүниені қабылдауы ерекше әрі тиімді. Оның көру жүйесі күрделі және нақты мақсаты бар — өмір сүру мен қауіптен аман қалу. Бұл табиғи жүйе қарапайым көрінгенімен, ішкі үйлесімділігімен таңғалдырады. Осындай ерекшеліктерді түсіну — бізге табиғатқа кеңірек көзбен қарауға және тіршілік әлемінің алуан түрлілігін тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.