Цунами туралы 36 қызықты деректер

Табиғат апаттары адамзатқа әрдайым үрей мен таңданыс тудырып келген, себебі олар Жердің алып күшін айқын көрсетеді. Сол апаттардың ішінде цунами ерекше орын алады – ол планетадағы ең жойқын табиғи құбылыстардың бірі. Мұндай толқын кез келген мұхитта пайда болып, бірнеше сағат ішінде жағалауға жетіп, орасан зор энергия бөледі. Әдеттегі толқындардан айырмашылығы, цунами жел әсерінен емес, жер қыртысындағы терең қозғалыстардан туындайды. Ғалымдар бұл құбылысты зерттеу арқылы ерте ескерту жүйелерін жасап, мыңдаған өмірді құтқаруға мүмкіндік алды.

1. «Цунами» сөзі жапон тілінен аударғанда «гаваньдағы толқын» дегенді білдіреді. Бұл құбылысты алғаш егжей-тегжейлі сипаттағандар да жапондықтар болған.
2. Цунами көбіне теңіз түбіндегі жер сілкінісінен, жанартау атқылауынан, көшкіндерден немесе мұхитқа құлаған метеориттен пайда болады. Негізгі себеп – судың үлкен массасының кенеттен ығысуы.
3. Әдеттегі толқындардан айырмашылығы, цунамидің энергиясы тек беткі қабатта емес, бүкіл су массасы арқылы тарайды, сондықтан ол әлдеқайда қуатты болады.
4. Цунамидің толқын ұзындығы жүздеген километрге жетуі мүмкін. Мысалы, бір толқынның ұзындығы Мәскеу мен Санкт-Петербург арасындағы қашықтыққа тең болуы ықтимал.
5. Мұхиттың ашық бөлігінде толқын биіктігі әдетте 1 метрден аспайды, сондықтан теңіздегі кемелер оны байқамай өте береді.
6. Жағалауға жақындаған сайын толқын энергиясы жинақталып, биіктігі 30 метрге дейін көтерілуі мүмкін.
7. Мұхиттағы цунамидің таралу жылдамдығы сағатына 800 километрге дейін жетеді, бұл реактивті ұшақтың жылдамдығымен шамалас.
8. Цунамидің алғашқы белгісі – судың жағадан күрт шегінуі. Бұл толқынның алдымен суды өзіне тартуынан болады, содан кейін ол орасан күшпен қайта оралады.
9. Цунами көбіне бір емес, бірнеше толқыннан тұрады. Кейде кейінгі толқын алдыңғысынан әлдеқайда биік және қауіпті болады.
10. Негізгі толқыннан кейін су кері ағыспен мұхитқа қайтып, жолындағы барлық нәрсені – адамдарды, ғимараттарды, көліктерді өзімен бірге алып кетеді.
11. Қазіргі тарихтағы ең жойқын цунами 2004 жылы Үнді мұхитында болды. Суматра аралы маңындағы жер сілкінісі салдарынан 230 мыңнан астам адам қаза тапты.
12. Бұл апаттың толқындары Таиланд, Үндістан, Шри-Ланка және тіпті Африканың шығыс жағалауына дейін жетті.
13. 2011 жылы Жапонияда Хонсю аралы маңындағы жер сілкінісінен кейін болған цунами «Фукусима-1» атом электр станциясындағы апатқа себеп болды.
14. Сейсмологтар теңіз түбінің тербелістерін өлшейтін датчиктер арқылы цунами пайда болуын бірнеше минут ішінде анықтай алады.
15. Тынық мұхитында ондаған елді біріктіретін халықаралық цунами туралы ескерту жүйесі жұмыс істейді. Сигналдар спутниктер мен жағалаудағы станциялар арқылы таралады.
16. Жануарлар цунами жақындағанын адамдардан бұрын сезе алады. Мысалы, пілдер, иттер және құстар су тасқыны алдында жағалаудан алыстай бастайды.
17. Археологиялық деректерге қарағанда, ежелгі өркениеттер цунами туралы білген және ғибадатханаларды биік төбелерге салған.
18. 1958 жылы Аляскадағы Литуя шығанағында тарихтағы ең биік цунами тіркелді. Оның биіктігі 524 метрге жетіп, таулардың баурайындағы ағаштарды қиратып өтті.
19. Мұндай құбылыс мегацунами деп аталады және ол көбіне көшкіндер мен опырылулардан туындайды.
20. Тар шығанақтарда орналасқан жағалаулар цунамиден қатты зардап шегеді, себебі толқын қысыла келе биіктей түседі.
21. Гавай аралдарында цунами жиі кездеседі, өйткені архипелаг Тынық мұхиттың ортасында орналасқан.
22. Көп адам цунамиді толқындардың көтерілуі мен қайтуымен шатастырады, бірақ олардың арасында еш байланыс жоқ. Толқынның көтерілуі Айдың тартылыс күшімен, ал цунами жер қыртысының қозғалысымен байланысты.
23. Кейде цунами салдарынан өрттер пайда болады, себебі электр желілері мен жанармай қоймалары зақымданады.
24. Цунамиден кейінгі су ішуге жарамсыз болады, себебі ол мұнаймен, тұрмыстық қалдықтармен және лас заттармен араласып кетеді.
25. Цунами толқындары бүкіл мұхитты кесіп өте алады. Мысалы, Чили жағалауында пайда болған толқындар 20 сағаттан кейін Жапонияға жетеді.
26. NASA спутниктері мұхит деңгейінің ұсақ өзгерістерін тіркеп, цунами таралуының нақты моделін жасауға көмектеседі.
27. Кейде жағалаудан шағылған «қайтарма толқындар» қайтадан мұхитқа оралып, тағы бір соққы береді.
28. Кей елдерде жағалаудағы тұрғындар үшін эвакуациялық жаттығулар өткізіледі, осылайша төтенше жағдайда адамдар не істеу керегін біледі.
29. Цунами жиі болатын аймақтарда қауіпсіз бағытты көрсететін арнайы белгілер орнатылған.
30. Жасанды рифтер мен толқын тоқтатқыш құрылыстар толқынның күшін азайтып, қирату ықтималдығын төмендетеді.
31. Кейбір цунами атмосферада электромагниттік толқулар тудырады, оларды радиолокациялық станциялар анықтай алады.
32. Куросио мен Гольфстрим сияқты мұхит ағындары толқын бағытын өзгертіп, оның энергиясын әлсіретуі мүмкін.
33. Геологтар ежелгі цунами іздерін материктің ішкі бөлігінде табылған құм қабаттары арқылы анықтайды. Бұл деректер өткен ғасырлардағы апаттардың жиілігін зерттеуге мүмкіндік береді.
34. Ай мен Марста мұндай құбылыс болмайды, себебі ол планеталарда сұйық мұхиттар жоқ.
35. Ғалымдар цунами салдарын болжауға арналған математикалық модельдер жасап, толқынның биіктігі мен жылдамдығын мұхиттың тереңдігі мен жағалау бедеріне қарай есептейді.
36. Цунами – жойқын болғанымен, ол Жердің табиғи тепе-теңдігінің бір бөлігі. Бұл құбылысты зерттеу адамдарға планетаның динамикасын жақсы түсінуге және болашақ апаттардан қорғануға мүмкіндік береді.

Цунами – табиғаттың алып күші мен адамның осалдығын еске салатын құбылыс. Оны тоқтату мүмкін емес, бірақ алдын ала білуге және салдарын азайтуға болады. Қазіргі заманғы ғылым мен халықаралық ынтымақтастықтың арқасында адамзат осындай апаттардың алдында өз өмірін қорғауға көбірек мүмкіндікке ие болып отыр.