Жұлдызды картаны алғаш салған кім?

Түнгі аспан ерте заманнан бері адамдарды өзінің құпиясына толы көрінісімен қызықтырып келеді. Көшпелі тайпалар да, ежелгі өркениеттер де жарық нүктелерден тұратын қойылымда белгілі тәртіпті байқап, оның сырын ашуға ұмтылды. Уақыт өте келе мұндай бақылаулар жүйелі сипат алып, жұлдыздардың орналасуын көрсететін алғашқы сызбалардың пайда болуына ықпал етті. Білімнің жинақталуы көне дәуір астрономдарына аспан құрылымын белгілі бір схемаға келтіруге мүмкіндік берді. Бұл тарихты зерттеу жұлдызтанудың қалай дамығанын тереңірек түсінуге көмектеседі.

Ежелгі дәуірдегі ұғымдар

Әрбір мәдениет жұлдыздардың орналасуын белгілеуге тәуелсіз түрде тырысқан. Көптеген қауымдастықтар үшін аспан картасын жасау тек ғылыми қызығушылықты емес, күнделікті өмірге қажет практикалық міндеттерді шешуді көздеді.

Ежелгі бақылаулардың дамуына ықпал еткен алғышарттарды анықтап алу пайдалы.

• жұлдыздарға қарау маусымдардың ауысуын болжауға мүмкіндік берді; адамдар егін егу мен көшу уақытын дәл жоспарлау үшін аспанды бақылаған; белгілі бір топтардың жыл сайынғы көрінуі табиғи циклдермен байланыстырылған; осындай тәжірибе болашақ карталардың негізіне айналды;
• кейбір жұлдыз шоғырлары бағыт-бағдар үшін пайдаланылды; теңіз маңындағы тұрғындар түнгі аспанға сүйеніп алыс сапарларды жоспарлаған; тұрақты көрінетін объектілер қауіпсіз қозғалысты қамтамасыз еткен; бұл дағдылар теңізшіліктің дамуына әсер етті;
• әр халық аспанды өзінше бейнеледі; олардың сызбалары мифологиялық түсініктермен үндесіп, жергілікті табиғат ерекшеліктеріне сай қалыптасты; білім көбіне ауызша беріліп, жазбаша түрде сирек сақталды; сондықтан көне карталардың нақты жасалу уақытын анықтау қиын.

Бұл факторлар жұлдызды аспанды зерттеу қажеттілігінің өте ерте кезеңде туғанын көрсетеді.

Ең көне жұлдыз карталары

Сақталған деректер алғашқы жұлдыз бейнелері классикалық астрономия қалыптаспай тұрып-ақ пайда болғанын дәлелдейді. Мұндай табылған материалдар әр өркениеттің аспанды қалай қабылдағанын көрсетеді.

1. Ең көне жұлдыз схемасы Қытайдан табылған. Ол шамамен біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырға жататын жібекке салынған сурет түрінде сақталған. Онда кейін классикалық қытай жұлдыздық топтарға айналған аспан нүктелері көрсетілген. Бұл құжат ерте дәуір астрономиясының жетілгенін аңғартады.
2. Маңызды материалдардың бірі – «Дуньхуан атласы». Тан дәуіріне жататын бұл еңбек мыңнан астам жұлдызды қамтиды. Сызба дәлдігі сол заман үшін таңғаларлық деңгейде. Ғалымдар оның ұзақ жылдар бойы жүргізілген бақылауларға сүйеніп жасалғанын атап өтеді.
3. Вавилон астрономиясы да елеулі із қалдырған. Глина тақташаларына түсірілген жазбаларда жұлдыз топтарының атауы мен олардың қозғалысына қатысты мәліметтер бар. Мұндай деректер күнтізбелер жасап, болжамдар құруда пайдаланылған. Бұл тәжірибе аймақтың ғылыми дәстүріне айналған.

Осы материалдар жұлдызды жүйелеу бірнеше жерде бір-бірінен тәуелсіз пайда болғанын көрсетеді.

Грек дәстүрінің қалыптасуы

Еуропалық астрономияның дамуы антикалық дәуір зерттеулеріне сүйенеді. Грек астрономдары жиналған мәліметтерді реттеуге тырысып, өздеріне дейінгі еңбектерді салыстырған.

Бұл мектептің ерекшелігін түсіну үшін оның кейбір қырларын бөліп көрсету қажет.

• гректер өлшеуге ерекше мән берді; олар жұлдыздар арасындағы бұрыштарды анықтау үшін қарапайым аспаптар қолданды; мұндай деректер жұлдыз шекараларын нақтылауға мүмкіндік берді; өлшеудің енгізілуі астрономияны практикалық бағытқа бұрды;
• әртүрлі дереккөздер жиі салыстырылып отырды; зерттеушілер бұрынғы карталарды біріктіруге тырысты; пікірталастар ғылыми мектептерде қызу жүрді; бұл әдіс кейінгі еңбектерге негіз болды;
• жұлдыз атаулары мифологиямен байланыстырылды; мұндай тәсіл мәліметті есте сақтауды жеңілдетті; аңыздар аспан құрылымын түсіндірудің бір бөлігіне айналды; бұл атаулар біздің заманымызға дейін сақталып қалды.

Осындай ерекшеліктер грек ғылымының жоғары деңгейге жетуіне ықпал етті.

Гиппарх және алғашқы ғылыми каталогтар

Гиппарх Никейский жұлдыз картографиясының негізін қалаушылардың бірі саналады. Ол аспанды көркем бейне ретінде емес, нақты өлшенетін нүктелер жиынтығы ретінде қарастырды.

1. Гиппарх алғаш рет жұлдыздардың координаталары жазылған каталог жасады. Ол аспан экваторын негізге алып, нүктелердің орналасуын бұрыштық өлшемдер арқылы есептеді. Мұндай тәсіл кейінгі астрономдарға үлкен тірек болды. Оның еңбегі ғылым дамуында маңызды кезеңге айналды.
2. Ғалым прецессия құбылысын ашты. Ол бұрынғы деректермен салыстыру арқылы күн теңелу нүктелерінің баяу жылжуын байқады. Бұл жаңалық аспан сферасы мүлде қозғалмайды деген ұғымды өзгертті. Ашылым аспан механикасының дамуына жол ашты.
3. Гиппархтың жұмысы Птолемейге үлкен ықпал етті. Птолемей оның мәліметтерін өз трактатына енгізіп, жүйелілікке келтірді. Осы еңбекте жұлдыздар шоғырлар құрамында көрсетіліп, құрылымы нақтыланды. Бұл трактат ғасырлар бойы негізгі жұлдыз картасы ретінде қолданылды.

Птолемей еңбектерінің ықпалы

Птолемей жасаған еңбек орта ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріне дейінгі астрономияға терең әсер етті. Оның әдістері ғылыми ортада кең тарады.

Бұл ықпалды түсіну үшін негізгі қағидаларын атап өткен жөн.

• Птолемей нақты математикалық есептеу тәсілдерін қолданды; ол аспан денелерінің қозғалысын құруда геометриялық модельдерге сүйенді; бұл астрономияны дәл ғылым ретінде дамытуға мүмкіндік берді; көптеген үздік зерттеушілер оның тәсілдерін жалғастырды;
• сфериялық геометрия пайдалану карта сапасын арттырды; осы әдіс жұлдыздарды нақты масштабта көрсетуге мүмкіндік берді; дәлдігі жоғары схемалар жасауға жол ашты; бұл тәсіл Еуропаға тез тарады;
• трактат ғылымның антикалық дәстүрі мен кейінгі зерттеулер арасындағы көпір болды; қолжазбалар көшіріліп, түсіндірме жазбалармен толықтырылды; әр буын ғалымдары оған өз бақылауларын қосты; осылайша еңбек ғылым тарихында ұзақ өмір сүрді.

Бұл тәсілдер жұлдыз картографиясының дамуына қуатты серпін берді.

Жұлдыз карталары дамуының нәтижесі

Аспан бейнесін түсіну үшін мыңдаған жыл қажет болды. Ежелгі дәуір ғалымдарының еңбектері қазіргі астрономияның негізіне айналды. Әр өркениет өз үлесін қосып, жұлдызды аспан туралы түсінікті кеңейтті. Бақылаулардың, өлшеулердің және зерттеулердің біртіндеп жиналуы толыққанды жүйе қалыптастырды. Осы тарихты зерттеу жұлдыз карталарының қандай ұзақ жолдан өткенін және алғашқы зерттеушілердің еңбегінің маңызын терең түсінуге мүмкіндік береді.